Konsekwencje wprowadzenia pracy zmianowej

Przez pracę zmianową należy rozumieć wykonywanie pracy według ustalonego rozkładu czasu pracy przewidującego zmianę pory wykonywania pracy przez poszczególnych pracowników po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni (art. 128 § 2 pkt 1 k.p.).

Mając na względzie definicję zawartą w Kodeksie pracy, należy również pamiętać o definicji pracy zmianowej zawartej w art. 2 ust. 5 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy. Przepisy dyrektywy definiują pracę zmianową „jako każdą formę organizacji pracy w systemie zmianowym, zgodnie z którą pracownicy zmieniają się na tych samych stanowiskach pracy według określonego harmonogramu, łącznie z systemem następowania po sobie, który może mieć charakter nieprzerwany lub przerywany oraz pociąga za sobą konieczność wykonywania pracy przez pracownika o różnych porach w ciągu określonych dni lub tygodni”.

Jak prawidłowo zorganizować pracę na zmiany >>

Oznacza to, że cechą charakterystyczną pracy zmianowej jest zmiana pracowników na tych samych stanowiskach. Nie jest zatem pracą zmianową na przykład praca, w której pracownik pracuje w jednym tygodniu 3 dni od godziny 6.00 do 14.00, a 2 dni od 14.00 do 22.00, a w następnym tygodniu 2 dni od godziny 6.00 do 14.00, a 3 dni od 14.00 do 22.00, jeżeli nie zmienia innego pracownika na tym stanowisku.

Okresy nieprzerwanego odpoczynku

Można rozróżnić dobowy i tygodniowy wymiar odpoczynku. Pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Kodeks pracy przewiduje od tej zasady pewne odstępstwa.

Okres 11-godzinnego odpoczynku może nie być zachowany w przypadku:

• pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
• konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii (art. 132 § 1 i 2 k.p.),
• pracowników zatrudnionych w systemie pracy polegającym na dozorze urządzeń lub pozostawaniu w pogotowiu do pracy (art. 136 § 2 k.p.),
• pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych (art. 137 k.p.).

Pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego (art. 133 § 1 k.p.).

Praca zmianowa

Praca zmianowa jest dopuszczalna bez względu na stosowany system czasu pracy (art. 146 k.p.). W praktyce jednak nie zawsze można zorganizować pracę w trybie zmianowym, gdyż np. zadaniowy czas ma szczególną formę organizacji godzin pracy i wprowadzenie pracy zmianowej byłoby sprzeczne z naturą tego systemu czasu pracy.

Istotą zadaniowego czasu pracy jest to, że pracownik sam decyduje o godzinach wykonywania powierzonych zadań, co wyklucza możliwość pracy zmianowej, która opiera się na planowaniu godzin pracy.

Wprowadzenie pracy zmianowej u pracodawcy, łącznie z ustaleniem liczby zmian (najczęściej dwie lub trzy), odbywa się najczęściej za pośrednictwem układu zbiorowego pracy, regulaminu lub obwieszczenia pracodawcy, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym ani nie jest zobligowany do ustalenia regulaminy pracy (art. 150 § 1 k.p.).

Skutki wprowadzenia pracy zmianowej

Podstawową konsekwencją wprowadzenia pracy zmianowej jest możliwość ograniczenia pracownikowi tygodniowego okresu nieprzerwanego wypoczynku, na co wprost zezwala ustawodawca. W przypadku zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika w związku z przejściem na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy, tygodniowy nieprzerwany odpoczynek może obejmować mniejszą liczbę godzin (mniejszą niż 35 godzin), nie może być on jednak krótszy niż 24 godziny liczone od zakończenia poprzedniej doby pracowniczej (art. 133 § 2 k.p.).

Kolejną konsekwencją wprowadzenia pracy zmianowej jest możliwość zatrudniania pracowników w niedziele i święta (art. 151¹⁰ pkt 3 k.p.).

Nie jest jednak tak, że każdy pracodawca, wprowadzając pracę zmianową, może zawsze zatrudniać pracowników w niedziele i święta. Należy pamiętać np. o zakazie pracy w święta w placówkach handlowych. Praca w święta w palcówkach handlowych jest niedozwolona, podobnie jeżeli święto przypada w niedzielę (art. 151^9a § 1 k.p.). Natomiast praca w niedziele, która nie jest świętem, o którym mowa w ustawie o dniach wolnych od pracy, jest dozwolona w placówkach handlowych, ale tylko przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności (art. 151^9a § 3 k.p.).

Pracodawca, wprowadzając pracę zmianową, umożliwiającą zatrudnianie pracowników w niedziele i święta, musi jednak pamiętać o tym, że zatrudnienie pracowników w tych dniach rodzi po jego stronie pewne obowiązki.

Jak udzielać dni wolnych pracownikom pracującym na zmiany >>

Pracownikowi wykonującemu pracę w niedziele i święta pracodawca jest zobowiązany przede wszystkim zapewnić inny dzień wolny od pracy, a jeżeli nie ma takiej możliwości, to wypłacić wynagrodzenie wraz z dodatkiem za każdą godzinę pracy w niedzielę lub święto (art. 151¹¹ § 2 i § 3 k.p). Jeżeli praca była wykonywana w niedzielę, dzień wolny powinien być udzielony w okresie 6 dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli.

Natomiast w zamian za pracę w święto dzień wolny powinien być udzielony w ciągu przyjętego u pracodawcy okresu rozliczeniowego. Przy czym udzielenie dnia wolnego jest niezależne od liczby godzin przepracowanych w niedzielę lub święto (wyrok SN z 4 czerwca 1982 r., III PZP 17/82), oznacza to, że przepracowanie przez pracownika chociażby godziny w niedzielę nakłada na pracodawcę obowiązek udzielenia dnia wolnego.

Praca zmianowa nie wpływa na liczbę dni wolnych od pracy w okresie rozliczeniowym przyjętym u danego pracodawcy. Jeżeli pracodawca przewiduje rozkład czasu pracy obejmujący pracę w niedzielę i święta, to powinien zapewnić pracownikom łączną liczbę dni wolnych od pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, odpowiadającą co najmniej liczbie niedziel i świąt oraz dni wolnych od pracy w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy przypadających w tym okresie.

Podstawa prawna:

• ustawa z 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (DzU z 1951 r. nr 4, poz. 28 ze zm.),
• dyrektywa 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 4 listopada 2003 r. dotycząca niektórych aspektów organizacji czasu pracy (DzUrz UE L 299, 18.11.2003 r., s. 9),
• wyrok SN z 4 czerwca 1982 r. (III PZP 17/82, OSNC 1982/10/148).