Osoba pracująca na własny rachunek, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa strony umowy, podlega przepisom prawa tego państwa.
Jednak w sytuacji gdy ta sama działalność jest uznawana za pracę na własny rachunek zgodnie z przepisami prawa jednej strony, a za zatrudnienie zgodnie z przepisami prawa drugiej strony, wówczas do działalności tej mają zastosowanie:
- przepisy prawa tylko pierwszej strony, tj. strony, gdzie dana działalność jest uznawana za pracę na własny rachunek, pod warunkiem że osoba ją wykonująca ma miejsce zamieszkania na terytorium tej strony, a w pozostałych przypadkach
- przepisy prawa drugiej strony umowy.
Zgodnie z powyższym w przypadku osób pracujących na własny rachunek decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia, któremu ustawodawstwu (polskiemu czy amerykańskiemu) dana osoba powinna podlegać, ma miejsce zamieszkania osoby prowadzącej działalność na własny rachunek.
Podróżujący pracownicy
W przypadku podróżujących pracowników lotniczych firm transportowych o przynależności do systemu ubezpieczenia społecznego rozstrzyga miejsce siedziby firmy lub miejsce zamieszkania pracownika.
Osoby zatrudnione w służbie państwowej
Jeżeli osoba zatrudniona w służbie państwowej jednej ze stron podlega przepisom prawa obu stron, wówczas w odniesieniu do tego zatrudnienia mają zastosowanie niżej wymienione reguły:
- osoba zatrudniona w służbie państwowej strony, która zostaje wysłana do pracy na terytorium drugiej strony – w odniesieniu do tego zatrudnienia – podlega wyłącznie przepisom prawa pierwszej strony,
- osoba mająca miejsce zamieszkania na terytorium strony, która jest zatrudniona na tym terytorium w służbie państwowej drugiej strony – w odniesieniu do tego zatrudnienia – podlega wyłącznie przepisom prawa drugiej strony, o ile nie jest to osoba, do której mają zastosowanie reguły określone w Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. oraz Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r.
Przez pojęcie „służba państwowa” należy rozumieć zatrudnienie przez rząd każdej ze stron lub podmiot wykonujący zadania na jego rzecz. Ponadto władze właściwe obu stron (polskiej i amerykańskiej) lub instytucje przez nie wyznaczone mogą uzgodnić zastosowanie wyjątku w odniesieniu do konkretnych osób, pod warunkiem że osoba zainteresowana będzie podlegać przepisom prawa jednej ze stron. Nie jest natomiast możliwe uzgodnienie wyjątku, który spowodowałby wykluczenie osoby zainteresowanej z przynależności do polskiego lub amerykańskiego systemu ubezpieczenia społecznego.
Świadczenia
Dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym mają na celu zapewnienie możliwej dla obu umawiających się stron koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego funkcjonujących w tych krajach w ten sposób, aby osoby zainteresowane nie ponosiły negatywnych skutków braku takiej koordynacji w przypadku przemieszczania się i podlegania dwóm odrębnym systemom ubezpieczeniowym. Do czasu wejścia w życie omawianej umowy okresy ubezpieczenia (zatrudnienia) przebyte zarówno w Polsce, jak i w USA nie mogły być sumowane.
Ułatwieniem w uzyskaniu prawa do świadczeń jest możliwość korzystania przez osoby objęte zakresem podmiotowym umowy z niżej wymienionych zasad:
- zasady równego traktowania;
Oznacza to, że obywatele polscy zamieszkali w Polsce lub w USA, którzy z tytułów okresów ubezpieczenia przebytych w Stanach Zjednoczonych ubiegają się o prawo do amerykańskich świadczeń emerytalno-rentowych, muszą być traktowani przez amerykańską instytucję ubezpieczeniową tak samo jak obywatele tego kraju. Zasada ta nie dotyczy osób zamieszkałych w państwie trzecim, czyli poza Polską i USA.
- zasady sumowania okresów ubezpieczenia;
Zgodnie z tą zasadą, jeżeli według przepisów jednej strony warunkiem nabycia prawa do świadczeń jest zgromadzenie okresów ubezpieczenia, instytucja właściwa tej strony uwzględnia okresy ubezpieczenia społecznego przebyte zgodnie z przepisami drugiej strony. Nie uwzględnia się natomiast pracy wykonywanej „na czarno”.
- zasady uznawania zdarzeń;
Zdarzenia mające wpływ na prawo, zmniejszenie, zawieszenie lub wysokość świadczeń, które miały miejsce na terytorium jednej strony są uwzględniane tak, jakby miały miejsce na terytorium drugiej strony.
Emerytury i renty
Na potrzeby obliczania i przyznawania tych świadczeń w umowie polsko-amerykańskiej zostały określone bardziej szczegółowo następujące postanowienia:
- jeżeli polskie przepisy uzależniają prawo do świadczeń od zgromadzenia okresów ubezpieczenia w zawodzie (np. nauczyciela, tancerza) lub w konkretnym zatrudnieniu (np. w szczególnych warunkach), ubezpieczonym w ramach specjalnego systemu okresy ubezpieczenia zgromadzone w tym samym zawodzie lub w konkretnym zatrudnieniu w Stanach Zjednoczonych są uwzględniane przez polską instytucję właściwą przy ustalaniu świadczeń,
- jeżeli okres ubezpieczenia zgodnie z polskimi przepisami jest krótszy niż 12 miesięcy i na podstawie tego okresu nie przysługują świadczenia, polska instytucja właściwa nie ma obowiązku przyznania tych świadczeń,
- jeżeli na podstawie polskich przepisów prawo do świadczeń powstaje bez uwzględniania okresów ubezpieczenia zgodnie z przepisami Stanów Zjednoczonych, polska instytucja właściwa przyznaje świadczenia i ustala ich wysokość wyłącznie na podstawie okresów ubezpieczenia zgromadzonych na podstawie polskich przepisów, chyba że wysokość świadczeń ustalona z zastosowaniem zasady sumowania okresów jest korzystniejsza,
- jeżeli na podstawie polskich przepisów ubezpieczony nabywa prawo do świadczeń po zsumowaniu okresów ubezpieczenia zgodnie z przepisami obu stron, instytucja właściwa:
– ustala teoretyczną kwotę świadczenia, jakie zostałoby przyznane, gdyby wszystkie okresy ubezpieczenia były zgromadzone na podstawie polskich przepisów,
– na podstawie teoretycznej kwoty świadczenia, o której mowa wyżej, ustala rzeczywistą kwotę świadczenia na podstawie stosunku okresów ubezpieczenia zgromadzonych zgodnie z polskimi przepisami do sumy wszystkich okresów ubezpieczenia zgodnie z przepisami obu stron.
To uregulowanie jest szczególnie istotne dla osób, które należą do tzw. starego systemu emerytalnego. Osoby te w celu uzyskania prawa do świadczeń emerytalno-rentowych muszą spełnić warunek posiadania odpowiedniego stażu ubezpieczeniowego. Bardzo często jest tak, że warunek ten – mimo posiadania długiego ogólnego stażu ubezpieczeniowego, ale zbyt krótkiego w Polsce – uniemożliwia uzyskanie prawa do polskich świadczeń.
- przy ustalaniu podstawy wymiaru świadczeń polska instytucja właściwa, czyli ZUS, uwzględnia wyłącznie własne okresy ubezpieczenia.
Podstawa prawna:
- umowa z 2 kwietnia 2008 r. o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki – DzU z 2009 r. nr 46, poz. 376.