Pozostawanie w dyspozycji pracodawcy – to stan fizycznej obecności w zakładzie pracy lub innym miejscu, które w zamyśle pracodawcy jest wyznaczone (przeznaczone) do wykonywania pracy.
Pozostawanie do dyspozycji pracodawcy należy wiązać z ograniczeniem swobodnego dysponowania przez pracownika swoim czasem z przyczyn będących po stronie pracodawcy.
Pojęcie „pozostawanie w dyspozycji pracodawcy” wiąże się bezpośrednio z definicją czasu pracy. Czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy.
Pracownik jest zobowiązany do pozostawania w dyspozycji pracodawcy w innym miejscu niż zakład pracy wówczas, gdy wynika to z:
- umowy o pracę,
- polecenia pracodawcy,
- regulaminu pracy lub innych przepisów prawa pracy.
Pozostawanie w dyspozycji nie jest natomiast tożsame ze świadczeniem pracy – efektywnym wykonywaniem pracy – pozostając w dyspozycji, można nie świadczyć pracy. Ważne jednak jest, aby pracownik był w faktycznej gotowości do świadczenia pracy. Gotowość do pracy to stan świadomości i woli pracownika obiektywnie zdolnego do wykonywania pracy polegający na rezygnacji z pełnej swobody dysponowania swoją osobą i czasem, na godzeniu się na ograniczenie tejże wolności na rzecz pracodawcy i przez niego. Nie będzie więc pozostawaniem do dyspozycji pracodawcy sytuacja, w której pracownik albo nie znajduje się w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, albo – nawet jeśli jest we wskazanym miejscu – nie jest w stanie wykonywać pracy. Stawienie się pracownika w miejscu wykonywania pracy w stanie np. nietrzeźwości, choroby, bez wymaganych dokumentów wyklucza zarówno możliwość świadczenia przez niego pracy, jak i pozostawania w gotowości do jej świadczenia. W tym pojęciu mieści się również wykonywanie pracy umówionego rodzaju, z własnej inicjatywy czy też świadczenie innej pracy, jeśli leży to w interesie pracodawcy.
Jeśli podróż służbowa wiąże się z fizyczną obecnością w miejscu wykonywania pracy (na określonym obszarze geograficznym), to pracownik również przez ten czas pozostaje w dyspozycji pracodawcy. Natomiast czas dojazdu i powrotu z miejscowości stanowiącej cel pracowniczej podróży służbowej oraz czas pobytu w tej miejscowości nie są pozostawaniem w dyspozycji pracodawcy w miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. W zakresie przypadającym na godziny normalnego rozkładu czasu pracy podlegają one wliczeniu do jego normy (nie mogą być od niej odliczone), w zakresie zaś wykraczającym poza rozkładowy czas pracy w odniesieniu do czasu pracy i prawa do wynagrodzenia mają znaczenie o tyle, o ile wpływają na gwarantowany pracownikowi dobowy i tygodniowy wypoczynek.
Wszelkie przejazdy pracownika, wykonującego pracę w terenie, z miejsca zakwaterowania do miejsca pracy i z powrotem, są objęte czasem pracy, w czasie tych przejazdów pozostaje on w dyspozycji zakładu pracy.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się m.in., że nie można przyjąć jako obowiązującej zasady, iż każdy dojazd do miejsca, w którym kierowca – odbierając samochód – rozpoczyna pracę, jest czasem, w którym pozostaje on w dyspozycji pracodawcy. W tym zakresie niezbędne jest ustalenie okoliczności tego dojazdu.
Podczas podróży służbowej pracownik w zasadzie nie świadczy pracy i nie pozostaje w dyspozycji zakładu pracy, chyba że podczas podróży wykonuje zatrudnienie.
W dyspozycji pracodawcy znajduje się także pracownik, który mimo że był gotowy do wykonywania pracy, nie mógł tego robić z powodu przeszkód leżących po stronie pracodawcy lub z powodu przestoju, który może powstać również po stronie pracownika.
Pozostawaniem w dyspozycji nie będzie natomiast czas przerw w pracy uregulowanych przepisami szczególnymi, mimo że są one wliczone do czasu pracy. Przykładowo do takich przerw zalicza się:
- 15-minutową przerwę na posiłek przy co najmniej 6-godzinnym wymiarze czasu pracy,
- 5-minutową przerwę po każdej godzinie pracy przy obsłudze monitora ekranowego,
- czas poświęcony na przeprowadzenie w godzinach pracy okresowych i kontrolnych badań lekarskich,
- czas szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.