Przedawnienie roszczeń ze stosunku pracy – przedawnienie roszczenia oznacza brak możliwości dochodzenia objętego nim świadczenia przed sądem. Przedawnienie nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania – pozostaje ono nadal ważne. Jeżeli więc dłużnik dobrowolnie je spełnił, to nie może żądać jego zwrotu.
W sprawach ze stosunku pracy przedawnieniu ulegają zarówno roszczenia niemajątkowe, jak i wynikające z nich roszczenia o charakterze majątkowym.
W prawie pracy podstawowym terminem przedawnienia jest termin 3-letni od wymagalności roszczenia. Jeżeli pracodawca zawiera z pracownikiem umowy cywilnoprawne, wówczas ulegają one przedawnieniu według przepisów prawa cywilnego.
Roszczenie jest wymagalne od dnia, w którym dłużnik powinien spełnić świadczenie. Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniejszym możliwym terminie.
W przypadku roszczeń odszkodowawczych pracownika z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej bieg okresu przedawnienia rozpoczyna się od daty powzięcia przez niego wiadomości o doznanej szkodzie.
Roszczenie o wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych staje się wymagalne w dniu, w którym powinno nastąpić rozliczenie czasu pracy po upływie przyjętego okresu rozliczeniowego.
Bieg przedawnienia roszczenia pracownika o urlop wypoczynkowy rozpoczyna się ostatniego dnia roku kalendarzowego, w którym pracownik nabył prawo do urlopu, chyba że szczególne przepisy Kodeksu pracy lub innych aktów normatywnych przewidują obowiązek udzielenia przez pracodawcę urlopu w innych terminach. Przedawnienie roszczenia o urlop niewykorzystany zgodnie z planem urlopów rozpoczyna bieg z ostatnim dniem pierwszego kwartału następnego roku kalendarzowego.
Taka sytuacja ma miejsce, gdy terminu wykorzystania urlopu nie wyznaczono lub przesunięto go poza pierwszy kwartał następnego roku kalendarzowego. Z kolei przy przesunięciu lub braku możliwości wykorzystania urlopu wypoczynkowego z powodu urlopu macierzyńskiego bieg przedawnienia rozpoczyna się z nadejściem terminu, na który nastąpiło przesunięcie urlopu.
Roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody, wyrządzonej przez pracownika wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych (czyli nieumyślnie wyrządzonych przez pracownika szkód w mieniu niepowierzonym i powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się), ulegają przedawnieniu z upływem 1 roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia, tj. powstania skutku w postaci uszczerbku w majątku pracodawcy, będącego następstwem zachowania się pracownika. Datą powzięcia przez pracodawcę wiadomości o wyrządzonej przez pracownika szkodzie jest data, w której zakład pracy uzyskał wiadomość o faktach, z których przy prawidłowym rozumowaniu można i należy wyprowadzić wniosek, że szkoda jest wynikiem zawinionego działania lub zaniechania pracownika, a nie data, w której wniosek taki został rzeczywiście przez zakład pracy z faktów tych wyprowadzony, względnie w której został przedstawiony zakładowi pracy przez inną osobę.
Aby pociągnąć pracownika do odpowiedzialności, pracodawca musi mieć więc wiedzę o szkodzie i osobie, która ją wyrządziła. Nie jest natomiast wymagana znajomość samej wysokości szkody.
Zasadę tę stosuje się także w razie roszczenia pracodawcy o odszkodowanie, w związku z rozwiązaniem przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia, gdy nie istniała ku temu przyczyna oraz w przypadku poniesionej szkody w związku z naruszeniem przez pracownika zakazu konkurencji łączącego go z pracodawcą.
W sytuacji gdy doszło do umyślnego wyrządzenia szkody przez pracownika, roszczenie pracodawcy o jej naprawienie regulują przepisy Kodeksu cywilnego. Roszczenie ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Jednak termin ten nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat 20 od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Natomiast w razie wyrządzenia szkody na osobie przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Z kolei przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem 2 lat od uzyskania przez nią pełnoletności. Sąd Najwyższy stwierdził, że początkiem biegu cywilnego 3-letniego terminu przedawnienia nie jest data uprawomocnienia się decyzji lub orzeczenia organu stwierdzającego istnienie choroby zawodowej. Bieg tego przedawnienia rozpoczyna się w chwili dowiedzenia się przez poszkodowanego pracownika o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, a nie w momencie uzyskania pewności co do związku przyczynowego między zdarzeniem a jego skutkiem w postaci szkody.
W razie braku prawomocnego wyroku skazującego wydanego w postępowaniu karnym sąd pracy samodzielnie ocenia, czy zachowanie sprawcy szkody (choćby nieustalonego imiennie) stanowiło przestępstwo (były spełnione jego znamiona przedmiotowe i podmiotowe, w tym wina sprawcy), jeżeli jest to potrzebne do oceny zasadności zarzutu przedawnienia roszczenia.
Terminy przedawnienia mają charakter bezwzględnie obowiązujący, nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Postanowienie umowy o pracę przewidujące inne terminy przedawnienia, nawet gdy są korzystniejsze dla pracownika, należy uznać za nieważne.
O istnieniu roszczenia może także przesądzać prawomocne orzeczenie organu powołanego do rozstrzygania sporów, jak również ugoda zawarta przed takim organem – wówczas stosuje się 10-letni termin przedawnienia liczony od dnia uprawomocnienia się orzeczenia lub zawarcia ugody. Organem, o którym mowa w tym przypadku, jest zarówno sąd, jak i komisja pojednawcza powołana na podstawie przepisów Kodeksu pracy. Regulacja odnosi się także do wyroku sądu polubownego i zawartej przed nim ugody oraz ugody zawartej przed mediatorem po zatwierdzeniu ich przez sąd powszechny. Natomiast zakresem tego unormowania nie są objęte ugody pozasądowe oraz ugody zawierane między pracownikiem a pracodawcą przed sądem w związku z wyrządzeniem przez pracownika szkody na podstawie art. 121 k.p.
Przepisy uniemożliwiają dochodzenie roszczenia przedawnionego, chyba że ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, zrzeka się korzystania z przedawnienia. Zrzeczenie takie, aby było skuteczne i ważne, nie może być dokonane przed upływem przedawnienia. W sprawach o roszczenia ze stosunku pracy sąd nie uwzględnia z urzędu upływu terminu przedawnienia. Co więcej, w szczególnych sytuacjach sąd może uznać skorzystanie z zarzutu przedawnienia za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu na czas trwania przeszkody, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może dochodzić przysługujących mu roszczeń przed właściwym organem powołanym do rozstrzygania sporów. Przez siłę wyższą należy rozumieć zdarzenie zewnętrzne (niezależne od człowieka), któremu nie można było zapobiec oraz z reguły takie, którego nie można było przewidzieć (np. trzęsienie ziemi). Sąd Najwyższy wskazał natomiast, że obowiązywanie przepisów ograniczających uprawnienia pracowników, uznanych następnie przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczne z Konstytucją RP, nie może być traktowane jako siła wyższa.
Przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem 2 lat od dnia ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od dnia ustania przyczyny jego ustanowienia. Jeżeli termin przedawnienia wynosi 1 rok, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności, tj. z ukończeniem 18 lat lub wraz z zawarciem związku małżeńskiego. Mimo to nie będzie miała pełnej zdolności do czynności prawnych osoba ubezwłasnowolniona całkowicie.
Bieg przedawnienia przerywa się:
- przez każdą czynność przed właściwym organem powołanym do rozstrzygania sporów lub egzekwowania roszczeń przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia,
- przez uznanie roszczenia.
Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. Jeżeli przerwa biegu przedawnienia nastąpiła wskutek jednej z przyczyn wskazanych w punkcie pierwszym, przedawnienie nie biegnie na nowo dopóty dopóki postępowanie wszczęte w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia nie zostanie zakończone.
Jak podkreślił Sąd Najwyższy, przerwanie biegu przedawnienia dotyczy tej części roszczenia w znaczeniu materialno-prawnym, która została zgłoszona – w pozwie lub w piśmie rozszerzającym powództwo – zarówno co do samego żądania, jak i jego podstawy faktycznej.
Organem właściwym będzie zawsze sąd pracy lub komisja pojednawcza, ewentualnie sąd karny – w przypadku powództwa adhezyjnego oraz sędzia-komisarz w postępowaniu upadłościowym.
W doktrynie przyjmuje się również, że przerwanie biegu przedawnienia następuje także w razie rozstrzygnięcia sporu z zakresu prawa pracy przez sąd polubowny oraz rozwiązania go ugodą zawartą przed mediatorem.