Praca szczególnie uciążliwa lub szkodliwa dla zdrowia – to rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika, z którym przepisy prawa pracy wiążą dodatkowe uprawnienia po stronie pracowników oraz nakładają rozszerzone obowiązki po stronie pracodawcy.
Praca ma charakter szkodliwy, jeżeli w środowisku pracy doszło do przekroczenia wskaźników wynikających z rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU nr 217, poz. 1833 ze zm.). Rozporządzenie w załączniku nr 1 określa wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, natomiast w załączniku nr 2 wskazuje wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. W doktrynie przedmiotu wskazuje się, że praca jest uciążliwa, gdy jest wykonywana w warunkach dyskomfortu spowodowanego czynnikami obiektywnymi, takimi jak praca w wymuszonej pozycji, praca wymagająca wysokiego stopnia koncentracji i szybkiego podejmowania decyzji czy też praca wykonywana w warunkach utrzymującego się przez dłuższy czas znacznego wysiłku fizycznego. Praca monotonna polega zaś na wykonywaniu powtarzających się ruchów lub czynności, które w sposób szczególny mogą obciążać określone partie mięśni.
W przypadku zatrudnienia przy pracach w warunkach szczególnie uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia wobec pracowników może zostać skrócony czas pracy poniżej podstawowej normy czasu pracy (8 godzin na dobę w przeciętnie 40-godzinnym, 5-dniowym tygodniu pracy). W takim przypadku skrócenie czasu pracy może polegać na ustanowieniu przerw (płatnych) w pracy wliczanych do czasu pracy albo na obniżeniu tych norm, a w przypadku pracy monotonnej lub pracy w ustalonym z góry tempie polega na wprowadzeniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy.
Wykaz takich prac ustala pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami, po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. Wykaz powinien być wskazany w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy albo w obwieszczeniu, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym lub nie jest zobowiązany do wprowadzenia regulaminu pracy.
Samo ustalenie występowania szczególnie szkodliwych warunków pracy nie powoduje skrócenia czasu pracy po stronie pracodawcy.
Przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia nie wolno zatrudniać kobiet. Wykaz tych prac został ustalony w rozporządzeniu Rady Ministrów z 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (DzU nr 114, poz. 545 ze zm.).
Załącznik do rozporządzenia zawiera 8 kategorii takich prac (dodatkowo określając ich szczegółową specyfikację), m.in. prace:
- związane z wysiłkiem fizycznym i transportem ciężarów oraz wymuszoną pozycją ciała,
- w mikroklimacie zimnym, gorącym i zmiennym,
- w hałasie i drganiach,
- narażające na działanie pól elektromagnetycznych, promieniowania jonizującego i nadfioletowego oraz prace przy monitorach ekranowych,
- pod ziemią, poniżej poziomu gruntu i na wysokości,
- w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu,
- w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi,
- grożące ciężkimi urazami fizycznymi i psychicznymi.
Większość z tych prac jest zabroniona wszystkim kobietom bez względu na podstawę prawną stosunku pracy, charakter zakładu pracy, wiek itp. Wykaz wyszczególnia także prace, które są zabronione kobietom albo w całym okresie ciąży, albo kobietom w ciąży i kobietom karmiącym, albo tylko kobietom znajdującym się w określonej fazie ciąży.
Wykaz tych prac powinien być wskazany w regulaminie pracy.
Pracodawca zatrudniający pracownicę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią przy pracy wymienionej w rozporządzeniu, wzbronionej takiej pracownicy bez względu na stopień narażenia na czynniki szkodliwe dla zdrowia lub niebezpieczne, jest zobowiązany przenieść pracownicę do innej pracy, a jeżeli jest to niemożliwe, zwolnić ją na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. Natomiast przy pozostałych pracach wymienionych w tych przepisach jest zobowiązany dostosować warunki pracy do wymagań określonych w rozporządzeniu lub tak ograniczyć czas pracy, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownicy. Jeżeli dostosowanie warunków pracy na dotychczasowym stanowisku pracy lub skrócenie czasu pracy jest niemożliwe lub niecelowe, pracodawca jest zobowiązany przenieść pracownicę do innej pracy, a w razie braku takiej możliwości zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy.
Pracownica nie może wykonywać pracy wzbronionej nawet za własną zgodą, w przypadku zaś odmowy jej wykonywania pracodawca nie jest uprawniony do rozwiązania z nią umowy o pracę. Zakaz zatrudniania rozciąga się także na dopuszczalność czasowego powierzenia innej pracy niż określona w umowie o pracę.
Pracodawca jest zobligowany zapewnić pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych, nieodpłatnie, odpowiednie posiłki i napoje, jeżeli jest to niezbędne ze względów profilaktycznych.
Naruszenie zakazu zatrudniania przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia stanowi wykroczenie zagrożone karą grzywny.