Umowa agencyjna – to jedna z umów cywilnoprawnych będąca alternatywą pracowniczej formy zatrudnienia. Przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie agent zobowiązuje się w zakresie swojego przedsiębiorstwa do stałego pośredniczenia za wynagrodzeniem przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu (zleceniodawcy).
Umowę agencyjną mogą zawrzeć tylko przedsiębiorcy, tzn. osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, oraz osoby prawne.
Można wyróżnić dwa rodzaje umowy agencyjnej:
- pośrednictwa – agent pośredniczy przy zawieraniu umów na rzecz zleceniodawcy (wykonuje czynności faktyczne, np. uczestniczy w negocjacjach),
- przedstawicielstwa – agent oprócz pośredniczenia zawiera z klientami umowy w imieniu zleceniodawcy (wykonuje czynności faktyczne i prawne, np. negocjuje i podpisuje umowę). Aby czynności prawne dokonywane przez agenta były skuteczne, nieodzownym elementem takiej umowy będzie również udzielenie umocowania, niezbędnego do zawierania tych umów w imieniu dającego zlecenie oraz do odbierania dla niego oświadczeń.
Jeżeli agent nie ma umocowania lub przekroczy jego zakres, zleceniodawca może potwierdzić umowę zawartą przez agenta, jeśli niezwłocznie po otrzymaniu o niej wiadomości nie oświadczy, że umowy nie potwierdza.
W sytuacji gdy zakres umocowania nie został dostatecznie jasno sformułowany, przyjmuje się, że agent jest upoważniony do przyjmowania dla dającego zlecenie zapłaty za świadczenie, które spełnia za niego oraz do przyjmowania dla zlecającego świadczeń, za które płaci, jak również do odbierania zawiadomień o wadach oraz oświadczeń dotyczących wykonania umowy, którą zawarł w imieniu dającego zlecenie.
Umowa agencyjna może być zawarta co do zasady w dowolnej formie. Natomiast zawiera się ją pisemnie, gdy:
- jedna ze stron żąda od drugiej pisemnego potwierdzenia treści umowy oraz postanowień ją zmieniających lub uzupełniających,
- strony zamierzają ograniczyć działalność agenta mającą charakter konkurencyjny na okres po rozwiązaniu umowy agencyjnej,
- umowa zawiera zastrzeżenie prowizji del credere, polegające na tym, że agent za odrębnym wynagrodzeniem w uzgodnionym zakresie odpowiada za wykonanie zobowiązania przez klienta.
Umowa agencyjna może być zawierana bądź na czas określony, bądź nieokreślony. Umowa zawarta na czas określony przekształca się w umowę na czas nieokreślony, jeżeli po upływie okresu, na jaki strony umowę zawarły, wykonywana jest nadal.
Umowę zawartą na czas nieokreślony wypowiada się z terminem wypowiedzenia określonym w umowie, a jeżeli takiego postanowienia umowa nie zawiera termin wypowiedzenia jest 1-miesięczny w pierwszym roku trwania umowy, 2-miesięczny w drugim roku trwania umowy i 3-miesięczny w trzecim i następnych latach trwania umowy. Ustawowe terminy wypowiedzenia nie mogą być skracane umownie, strony mogą je jednak wydłużyć. Ustalony umownie okres wypowiedzenia dla zleceniodawcy nie może być krótszy niż termin ustalony dla agenta. Termin wypowiedzenia upływa z końcem miesiąca kalendarzowego.
Istnieje również możliwość rozwiązania umowy bez zachowania okresów wypowiedzenia w razie:
- niewykonania obowiązków przez jedną ze stron w całości lub w znacznej części,
- zaistnienia nadzwyczajnych okoliczności (np. niedopuszczalna konkurencja).
Jeżeli wypowiedzenia takiego dokonano na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność druga strona, jest ona zobowiązana do naprawienia szkody poniesionej przez wypowiadającego w następstwie rozwiązania umowy. Bezpodstawne wypowiedzenie skutkuje tylko odpowiedzialnością odszkodowawczą.
Umowa agencyjna, tak jak umowa o dzieło, ma zawsze charakter odpłatny.
Zasadniczo wynagrodzeniem agenta jest prowizja, której wysokość zależy od liczby lub wartości zawieranych umów, strony mogą jednak w umowie przewidzieć inne uregulowania w tym zakresie.
Po rozwiązaniu umowy agent może też żądać od zleceniodawcy tzw. świadczenia wyrównawczego, jeżeli: agent w czasie trwania umowy agencyjnej pozyskał nowych klientów lub doprowadził do istotnego wzrostu obrotów z dotychczasowymi klientami, zleceniodawca dalej czerpie z tego korzyści oraz przemawiają za tym względy słuszności.
Oprócz świadczenia wyrównawczego agent ma prawo do roszczeń odszkodowawczych w granicach poniesionej szkody.
Jeżeli strony nie umówiły się inaczej, agent nabywa prawo do prowizji z chwilą, kiedy świadczenie będące przedmiotem umowy z klientem powinno być spełnione lub zostało faktycznie spełnione. Jeżeli umowa spełniana jest częściami, wynagrodzenie prowizyjne również wypłaca się w częściach.
Agentowi przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczach i papierach wartościowych zleceniodawcy, które ten otrzymał w związku z wykonywaniem umowy agencyjnej. Prawo to służy zabezpieczeniu roszczeń agenta o wynagrodzenie oraz o zwrot wydatków i zaliczek udzielonych zleceniodawcy.