Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych – to państwowy fundusz celowy mający osobowość prawną. Został utworzony na mocy ustawy z 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (DzU z 1994 r. nr 1, poz. 1 ze zm.) zastąpionej ustawą z 13 lipca 2006 r. o tym samym tytule (DzU nr 158, poz. 1121 ze zm.).
Celem istnienia instytucji gwarancyjnych jest ochrona roszczeń pracowniczych w razie niemożności ich zaspokojenia przez niewypłacalnego pracodawcę, a także byłych pracowników oraz uprawnionych do renty rodzinnej członków rodziny zmarłego pracownika lub zmarłego byłego pracownika.
Zaspokojeniu ze środków funduszu podlegają należności głównie z tytułu:
- wynagrodzenia za pracę,
- powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy, np. wynagradzania za czas urlopu wypoczynkowego, ekwiwalentu pieniężnego za urlop,
- składek na ubezpieczenia społeczne należnych od pracodawców na podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych.
Głównym źródłem dochodów funduszu są obowiązkowe składki opłacane przez pracodawców.
Fundusz ma prawo zaciągania kredytów bankowych i pożyczek. Wysokość składki na dany rok ustalana jest w ustawie budżetowej. Stopa składki określana jest od podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.
Poboru składek na fundusz dokonuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych w okresach miesięcznych łącznie ze składkami na ubezpieczenia społeczne, a kwoty pobrane tytułem składek przekazuje funduszowi w terminie do 15. dnia następnego miesiąca.
Zadania funduszu realizuje minister właściwy do spraw pracy przy pomocy podległych mu jednostek organizacyjnych funduszu, niemających osobowości prawnej:
- Krajowego Biura Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz
- podległych Krajowemu Biuru Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych Biur Terenowych Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Niewypłacalność pracodawcy zachodzi, gdy sąd upadłościowy na podstawie przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego wyda postanowienie o:
- ogłoszeniu upadłości pracodawcy obejmującej likwidację majątku dłużnika,
- ogłoszeniu upadłości pracodawcy z możliwością zawarcia układu,
- zmianie postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika,
- oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości pracodawcy, jeżeli jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania,
- oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości w razie stwierdzenia, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania.
Obowiązek opłacania składek mają: przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą wyłącznie na terytorium Polski, przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą również na terytorium innych państw członkowskich Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym w odniesieniu do działalności prowadzonej na terytorium Polski, oddział banku zagranicznego, oddział instytucji kredytowej lub oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń, a także oddział lub przedstawicielstwo przedsiębiorcy zagranicznego.
Fundusz gwarantuje zaspokojenie roszczeń pracownika, przez którego należy rozumieć osobę fizyczną, która zgodnie z przepisami polskiego prawa pozostaje z pracodawcą w stosunku pracy lub jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę nakładczą albo wykonuje pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy-zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo wykonuje pracę zarobkową na podstawie innej niż stosunek pracy na rzecz pracodawcy będącego rolniczą spółdzielnią produkcyjną, spółdzielnią kółek rolniczych lub inną spółdzielnią zajmującą się produkcją rolną – jeżeli z tego tytułu podlega obowiązkowi ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, z wyjątkiem małżonka pracodawcy, a także jego dzieci własnych, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobionych, rodziców, macochy i ojczyma oraz osób przysposabiających, a także rodzeństwa, wnuków, dziadków, zięciów i synowych, bratowych, szwagierek i szwagrów oraz osób wykonujących pracę zarobkową w gospodarstwie domowym.