Społeczna inspekcja pracy jest uprawniona do kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, w tym postanowień układów zbiorowych pracy, regulaminów oraz stanu bezpieczeństwa i higieny pracy. Reprezentuje interesy wszystkich pracowników w zakładach pracy i jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe.
Społeczną inspekcję pracy w zakładzie pracy tworzą:
• zakładowy społeczny inspektor pracy - dla całego zakładu pracy,
• oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy - dla poszczególnych oddziałów (wydziałów),
• grupowi społeczni inspektorzy pracy - dla komórek organizacyjnych oddziałów (wydziałów).
To od decyzji zakładowych organizacji związkowych zależy, czy w zakładzie struktura SIP będzie rozbudowana. Właśnie do nich należy decyzja w tej sprawie. Podejmując ją, związki powinny uwzględnić warunki i potrzeby swojego zakładu pracy. W praktyce w większości zakładów pracy działa tylko zakładowy społeczny inspektor pracy. W większych zakładach struktura SIP jest dwustopniowa, a więc działają inspektorzy zakładowi i oddziałowi.
Wybory członków SIP
Zasadą jest, że społecznych inspektorów pracy wybierają i odwołują pracownicy zakładu pracy. Społecznym inspektorem pracy może być tylko pracownik danego zakładu pracy, który jest członkiem związku zawodowego i nie zajmuje stanowiska kierownika zakładu pracy lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu. Zakładowa organizacja związkowa może postanowić jednak, że społecznym inspektorem pracy może być również pracownik zakładu niebędący członkiem związku zawodowego.
Ponadto kandydat na zakładowego społecznego inspektora pracy powinien wykazać się wiedzą na temat zagadnień wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy oraz posiadać co najmniej 5-letni staż pracy w branży, do której zakład należy, i co najmniej 2-letni staż pracy w danym zakładzie.
W stosunku do oddziałowych lub grupowych społecznych inspektorów pracy staż pracy w branży powinien wynosić co najmniej 2 lata, w tym co najmniej jeden rok pracy w danym zakładzie.
Organizatorem wyborów są zaś zakładowe organizacje związkowe, które w tym zakresie powinny uchwalić wspólny regulamin wyborów SIP. Jednak ogólnokrajowe organizacje związkowe mogą ustalać ramowe wytyczne do regulaminów wyborów społecznych inspektorów prac. Jeżeli uchwalony został regulamin, mogą odbyć się wybory. W wyborach uczestniczą wszyscy pracownicy danego zakładu pracy. Wybory przeprowadzone mogą być w formie pośredniej lub bezpośredniej. Wybory bezpośrednie odbywają się na zebraniu wszystkich pracowników w zakładach pracy lub oddziałach (wydziałach) liczących do 300 pracowników oraz w odniesieniu do grupowych społecznych inspektorów pracy, których zawsze wybiera ogólne zebranie pracowników komórek organizacyjnych oddziału (wydziału).
Natomiast wybory pośrednie odbywają się w zakładach pracy lub oddziałach (wydziałach) liczących powyżej 300 pracowników w taki sposób, że:
• zakładowego SIP wybiera zebranie oddziałowych (wydziałowych) i grupowych SIP,
• oddziałowego (wydziałowego) społecznego inspektora pracy wybiera zebranie grupowych SIP.
Społecznych inspektorów pracy wybiera się na okres 4 lat.
Zadania SIP
Pracodawca ma obowiązek zapewnić społecznym inspektorom pracy odpowiednie warunki realizacji ich zadań. Ponosi on również koszty związane z działalnością społecznej inspekcji pracy.
Podstawowym zadaniem i celem SIP jest zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz przestrzeganie przez pracodawcę przepisów prawa pracy.
Aby należycie wywiązać się ze swoich zadań, społeczni inspektorzy mają prawo m.in.:
• kontrolować stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych i sanitarnych oraz procesy technologiczne z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy,
• kontrolować przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym postanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy,
• uczestniczyć w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego,
• brać udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, zgodnie z przepisami prawa pracy,
• brać udział w analizowaniu przyczyn powstawania wypadków przy pracy, zachorowań na choroby zawodowe i inne schorzenia wywołane warunkami środowiska pracy oraz kontrolować stosowanie przez zakłady pracy właściwych środków zapobiegawczych,
• uczestniczyć w przeprowadzaniu społecznych przeglądów warunków pracy,
• opiniować projekty planów poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy i planów rehabilitacji zawodowej oraz kontrolować realizację tych planów,
• podejmować działania na rzecz aktywnego udziału pracowników zakładów pracy w kształtowaniu właściwych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy oraz oddziaływać na przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.
Jeżeli w trakcie realizacji zadań SIP zauważy, że nie są przestrzegane zasady bhp, łamane są przepisy, społeczny inspektor pracy ma obowiązek poinformować o tym kierownika zakładu pracy i oddziału (wydziału) oraz uczynić stosowny zapis w zakładowych księgach zleceń i uwag. Kierownik zakładu pracy oraz oddziału (wydziału) podejmuje decyzję w sprawie usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości i informuje o tym społecznego inspektora pracy. SIP może również na podstawie własnych ustaleń lub ustaleń oddziałowego (wydziałowego) lub grupowego SIP wydać kierownikowi zakładu pracy pisemne zalecenie usunięcia w określonym terminie stwierdzonych uchybień.
W razie bezpośredniego zagrożenia mogącego spowodować wypadek przy pracy zakładowy społeczny inspektor pracy występuje do kierownika zakładu pracy o natychmiastowe usunięcie tego zagrożenia, a w wypadku niepodjęcia odpowiednich działań wydaje w formie pisemnej zalecenie wstrzymania pracy danego urządzenia technicznego lub określonych robót, zawiadamiając o tym równocześnie zakładowe organizacje związkowe.
Zasadą jest, że społeczni inspektorzy pracy mają wykonywać swoje czynności poza godzinami pracy. W razie konieczności wykonywania swoich czynności w godzinach pracy lub uczestniczenia w naradach i szkoleniach społeczni inspektorzy pracy zachowują prawo do wynagrodzenia.
Ochrona stosunku pracy
Osoby pełniące funkcje społecznego inspektora pracy podlegają szczególnej ochronie stosunku pracy. Oznacza to, że zakład pracy nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę z pracownikiem pełniącym funkcję społecznego inspektora pracy w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia.
W trakcie trwania ich kadencji oraz w okresie roku po jej upływie zakład pracy może jedynie wypowiedzieć dotychczasowe warunki pracy i płacy. Jeżeli spowoduje to obniżenie wynagrodzenia, takiemu pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy do końca okresu, w którym pracownik jest objęty szczególną ochroną stosunku pracy.
Marcin Nowak