Spółka D. w październiku 2001 r. zawarła ze związkami zawodowymi nowy zakładowy układ zbiorowy pracy. Jedno z postanowień tego układu przewidywało, że w razie rozwiązania lub wypowiedzenia układu strony mają niezwłocznie przystąpić do negocjacji treści nowego układu zbiorowego pracy, ale do czasu jego zawarcia będą obowiązywać przepisy poprzedniego, wypowiedzianego układu.
W czerwcu 2005 r. spółka podjęła decyzję o wypowiedzeniu układu. Termin wypowiedzenia upłynął 30 września 2005 r. Miesiąc później spółka złożyła wypowiedzenia zmieniające kilku pracownikom. Spowodowały one niekorzystne zmiany w warunkach ich zatrudnienia, gdyż znosiły szczególne uprawnienia wynikające z wypowiedzianego układu zbiorowego pracy, dotyczące m.in. czasu pracy, wynagrodzeń, premii, nagród jubileuszowych itp. Przyczyną wypowiedzeń zmieniających było - jak wskazał pracodawca - wypowiedzenie opisanego wyżej układu zbiorowego.
Wszyscy pracownicy odwołali się do sądu, żądając przywrócenia do pracy na dotychczasowych zasadach (tj. anulowania wypowiedzeń zmieniających i ich skutków) oraz zapłaty należnych wynagrodzeń i świadczeń wynikających z układu zbiorowego.
Sąd I instancji uwzględnił powództwa oraz zasądził pracownikom żądane należności. Spółka wniosła apelację wskazując, że sporne postanowienia układu zbiorowego pracy w istocie stanowiły powielenie obowiązujących przepisów kodeksowych. Nie były one przedmiotem negocjacji, a zostały zamieszczone na żądanie związków zawodowych „dla wygody i informacji pracownika” - jak określono w apelacji.
Rozpatrujący sprawę w II instancji Sąd Okręgowy w K., niezależnie od rozpoznawania merytorycznego sprawy, powziął jednak poważną wątpliwość prawną, która pojawiła się niejako na marginesie sprawy. Otóż okazało się, że strony układu „przepisały” do niego dokładnie art. 2417 § 4 Kodeksu pracy, zgodnie z którym w razie rozwiązania układu do czasu wejścia w życie nowego układu stosuje się postanowienia układu dotychczasowego, chyba że strony w układzie ustaliły lub w drodze porozumienia ustalą inny termin stosowania postanowień rozwiązanego układu. Ten przepis został uchylony - Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 18 listopada 2002 r. (sygn. K 37/01, DzU nr 196, poz. 1660) uznał go za sprzeczny z konstytucją. W efekcie powstały problemy prawne dotyczące skuteczności wypowiedzenia stosunków pracy oraz układu zbiorowego. Sąd Okręgowy w K. zadał Sądowi Najwyższemu następujące pytania:
• czy pracodawca będący stroną zakładowego układu zbiorowego pracy zawartego przed 26 listopada 2002 r., po rozwiązaniu tego układu jest bezwzględnie związany zakazem wypowiadania warunków pracy i płacy w sytuacji, gdy strony wprowadziły do układu zapis odpowiadający swoją treścią art. 2417 § 4 k.p. w brzmieniu obowiązującym przed 26 listopada 2002 r. oraz
• czy w przypadku wypowiadania indywidualnych warunków płacy i pracy w związku z rozwiązaniem zakładowego układu zbiorowego pracy stosuje się art. 38 § 1 k.p. i art. 45 § 1 k.p. w zakresie zasadności wypowiedzenia?
Sąd Najwyższy w uchwale podjętej przez skład 3 sędziów 4 stycznia 2008 r. (I PZP 9/07), udzielił na nie następującej odpowiedzi:
• zakładowego układu zbiorowego pracy, zawartego w okresie między 1 stycznia 2001 r. a 26 listopada 2002 r., w którym zamieszczono postanowienie, że „w razie rozwiązania lub wypowiedzenia układu, strony przystąpią niezwłocznie do negocjacji treści nowego układu, a do czasu zawarcia przez strony nowego układu obowiązuje dotychczasowy”, nie stosuje się po jego rozwiązaniu z upływem okresu wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2002 r. (K 37/01), chyba że postanowienie to zostało ustalone z zachowaniem swobody pracodawcy co do podejmowania decyzji w sprawie związania się wynegocjowanym układem zbiorowym,
• do wypowiedzenia wynikających z układu zbiorowego pracy warunków umowy o pracę w razie rozwiązania tego układu, gdy nie został on zastąpiony nowym układem zbiorowym pracy ani regulaminem wynagradzania, stosuje się art. 38 § 1 i art. 45 § 1 Kodeksu pracy.
Uzasadniając uchwałę Sąd Najwyższy odniósł się w pierwszej kolejności do charakteru spornych unormowań układowych. Stwierdził, że przepisy dotyczące obowiązywania układu zbiorowego pracy nie są w ścisłym znaczeniu normami obligatoryjnymi (jak wiadomo, układ zbiorowy składa się z dwóch kategorii przepisów - normatywnych, dotyczących samego układu, jego obowiązywania, trybu zmian, oraz obligatoryjnych, mających bezpośredni wpływ na stosunki pracy i warunki zatrudnienia; znajdują się tu przepisy o wynagradzaniu, stanowiskach służbowych, zakresie obowiązków pracowniczych itp.). W związku z tym należy badać te przepisy także pod kątem zgodności z konstytucją. Jeżeli takie przepisy czy klauzule układowe ograniczałyby swobodę negocjacji - to trzeba je uznać za sprzeczne z ustawą zasadniczą. Trzeba więc zbadać, czy pracodawca miał prawo wprowadzić taką klauzulę - o dalszym obowiązywaniu układu mimo wypowiedzenia - w ramach swojego swobodnego oświadczenia woli. Jeżeli nie mógł tego zrobić swobodnie, bo ograniczały go obowiązujące przepisy ustawowe (tak było do listopada 2002 r.), to taka klauzula nie może obowiązywać.
Jeżeli jednak pracodawca zgodził się na takie postanowienie już po ogłoszeniu wspomnianego wyżej wyroku TK, to wówczas jest ono obowiązujące, gdyż pracodawca wyraził na to zgodę mając możliwość swobodnej decyzji i prawo negocjowania. Obecnie bowiem takie postanowienie - o obowiązywaniu starego układu mimo jego wypowiedzenia - może, ale nie musi znaleźć się w układzie. Gdy strony je wprowadzą, wówczas jest ono bezwzględnie obowiązujące jako norma umowna.
Odnosząc się do kwestii badania zasadności wypowiedzeń zmieniających spowodowanych wypowiedzeniem układu zbiorowego, Sąd Najwyższy stwierdził, że wypowiedzenie układu zbiorowego pracy nie jest obwarowane żadnymi warunkami. W związku z tym zmiana warunków pracy i płacy powinna podlegać kontroli. Brak układu zbiorowego pracy powoduje sytuację, w której de facto pracodawca może wszystkim pracownikom obniżyć wynagrodzenia do poziomu płacy minimalnej. Zamiast układu obowiązują bowiem tylko przepisy kodeksowe i ustaw, które regulują poziom minimalnego wynagrodzenia za pracę. Bezzasadnym wypowiedzeniem zmieniającym może być także wypowiedzenie ustalające warunki pracy lub płacy znacznie poniżej kwalifikacji pracownika - podkreślił sąd.
Wypowiedzenie układu zbiorowego jest więc warunkiem niezbędnym do zmiany umów o pracę, ale nie jest to jedyny warunek. Wypowiedzenia zmieniające umowy mają charakter zindywidualizowany. Trzeba więc odpowiednio uzasadnić, dlaczego jeden pracownik ma mieć zmienione warunki zatrudnienia, umowa drugiego pozostaje bez zmian, a jeszcze innego pracownika dotykają zmiany mające całkowicie inny zakres.
Michał Culepa
specjalista w zakresie prawa pracy