Odpowiedzialność pracownika za mienie powierzone i za szkodę wyrządzoną pracodawcy została uregulowana w przepisach Kodeksu pracy w odmienny sposób. W przypadku szkody w mieniu powierzonym odszkodowanie należne pracodawcy obejmuje pełną wysokość szkody. Natomiast w przypadku szkody materialnej wyrządzonej z winy nieumyślnej odpowiedzialność odszkodowawcza pracownika jest ograniczona do rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę (nie obejmuje utraconych korzyści) oraz do 3-miesięcznego wynagrodzenia należnego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Ograniczenia, o jakich mowa wyżej, nie mają zastosowania w przypadku umyślnego wyrządzenia szkody przez pracownika.
Odpowiedzialność pracownika za mienie powierzone
Pracownik, któremu powierzono mienie z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się, ponosi odpowiedzialność materialną za szkodę powstałą w tym mieniu w pełnej wysokości (art. 124 Kodeksu pracy). Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 5 lutego 1988 r. (IV PR 15/88, OSNC 1989/12/208), w przypadku odpowiedzialności pracownika za niedobór w mieniu powierzonym przez szkodę w pełnej wysokości należy rozumieć szkodę wyliczoną w cenach detalicznych.
Wysokość odszkodowania za szkodę w mieniu powierzonym należy obniżyć w przypadku, gdy sprawowanie nadzoru nad tym mieniem jest utrudnione, a w szczególności:
- gdy mienie znajduje się w pomieszczeniach, do których ze względu na potrzeby prawidłowej obsługi konsumentów (interesantów) mają dostęp również pracownicy innych działów albo inne osoby, a zwłaszcza w placówkach handlowych, w których nabywcy mają swobodny dostęp do towarów, oraz gdy przyjmowanie towarów odbywa się bez przerywania obsługi nabywców,
- w magazynach, sklepach i punktach usługowych, w których praca trwa dłużej niż na jedną zmianę lub w których obsada wynosi co najmniej 5 osób.
Gdy szkoda w powierzonym mieniu powstała w innych okolicznościach niż wskazane wyżej, wysokość odszkodowania może być w wyjątkowej sytuacji obniżona, jeżeli jest to uzasadnione ze względu na zasady współżycia społecznego (§ 6 rozporządzenia w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu).
Odpowiedzialność pracownika za szkodę materialną
Odszkodowanie dla pracodawcy za szkodę wyrządzoną mu przez pracownika przysługuje w wysokości wyrządzonej szkody. Jednak tak ustalone odszkodowanie nie może przekroczyć 3-miesięcznego wynagrodzenia brutto przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.
Pracownik odpowiada materialnie tylko w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę, co oznacza, że bierze on odpowiedzialność tylko za uszczerbek w majątku pracodawcy. W związku z tym pracownik nie ma obowiązku pokrycia szkody związanej z utraconymi przez pracodawcę korzyściami, których ten ostatni nie osiągnął w związku ze szkodą.
Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy pracownik wyrządził szkodę umyślnie. W takim przypadku ma on obowiązek pokrycia szkody w pełnej wysokości. Przy czym odpowiada on wówczas zarówno za rzeczywistą stratę, jak i za korzyści utracone przez pracodawcę.
WAŻNE!
Odszkodowanie przysługujące pracodawcy od pracownika może przewyższać 3-miesięczne wynagrodzenie przysługujące pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody, jeśli pracownik wyrządził szkodę umyślnie.
Przepisy Kodeksu pracy przewidują możliwość naprawienia szkody wyrządzonej przez pracownika w trybie zawarcia ugody między stronami (art. 121 Kodeksu pracy). W takiej sytuacji istnieje możliwość obniżenia wysokości należnego pracodawcy odszkodowania przy uwzględnieniu stopnia winy pracownika i jego dotychczasowego stosunku do wykonywania obowiązków pracowniczych. Jeżeli strony nie zawarły porozumienia i pracodawca wniósł sprawę o odszkodowanie do sądu, to również w wyniku procesu może nastąpić obniżenie wysokości odszkodowania – zarówno w trybie ugody stron, jak też jednostronnie przez sąd.
Sposób ustalania wysokości odszkodowania
Jeśli odszkodowanie za szkodę wyrządzoną pracodawcy ma zostać ustalone na podstawie wysokości wynagrodzenia pracownika, wynagrodzenie to należy obliczać według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. Zasada ta ma zastosowanie w przypadku ustalania maksymalnej wysokości odszkodowania za szkodę wyrządzoną pracodawcy – ograniczonej do wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia pracownika. W podstawie wymiaru odszkodowania należy uwzględnić wynagrodzenie pracownika należne w chwili wyrządzenia szkody. Nie wolno uwzględniać zmian w warunkach wynagradzania lub w wysokości składników wynagrodzenia wprowadzonych po dniu wyrządzenia szkody (zob. uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27 czerwca 1975 r., V PZP 4/75, OSNC 1976/1/2).
Ustalanie wysokości wynagrodzenia pracownika według opisanych zasad może mieć również zastosowanie w sytuacji, kiedy strony ustaliły w trybie porozumienia odszkodowanie określone w wysokości miesięcznego wynagrodzenia pracownika albo wielokrotności tego wynagrodzenia, lub gdy w taki sposób sąd ustalił wysokość odszkodowania. W tym jednak przypadku zasady ustalenia wysokości odszkodowania powinny jasno wynikać z zawartego w tej sprawie porozumienia lub z orzeczenia sądu.
WAŻNE!
Obliczając wysokość odszkodowania należnego od pracownika za wyrządzoną szkodę nie wolno brać pod uwagę zmian dotyczących wynagrodzenia pracownika dokonanych po wyrządzeniu szkody.
Składniki uwzględniane w podstawie wymiaru odszkodowania
Przy obliczaniu wysokości odszkodowania należy uwzględniać składniki wynagrodzenia, które podlegają wliczeniu do podstawy wymiaru ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy (§ 6 rozporządzenia urlopowego). Do składników tych zaliczamy m.in.:
- wynagrodzenie za pracę,
- prowizje,
- dodatek za pracę w porze nocnej,
- wynagrodzenie oraz dodatki za pracę w godzinach nadliczbowych,
- inne dodatki związane z pracą,
- premie zadaniowe oraz premie regulaminowe o charakterze roszczeniowym.
Obliczając wysokość odszkodowania należy natomiast pomijać:
- jednorazowe lub nieperiodyczne wypłaty za spełnienie określonego zadania bądź za określone osiągnięcia (są to składniki wypłacane w różnych odstępach czasu, niepowtarzające się),
- wynagrodzenie za czas gotowości do pracy oraz za czas niezawinionego przez pracownika przestoju,
- gratyfikacje (nagrody) jubileuszowe,
- wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego, a także za czas innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy,
- wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną,
- kwoty wyrównania do wynagrodzenia za pracę do wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę,
- ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy,
- dodatkowe wynagrodzenie radcy prawnego z tytułu zastępstwa sądowego,
- nagrody z zakładowego funduszu nagród, dodatkowe wynagrodzenie roczne, należności przysługujące z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej,
- odprawy emerytalne lub rentowe albo inne odprawy pieniężne,
- wynagrodzenie i odszkodowanie przysługujące w razie rozwiązania stosunku pracy,
- należności przysługujące na podstawie ustawy antykryzysowej za okres przestoju ekonomicznego lub obniżonego wymiaru czasu pracy.
Przy obliczaniu wysokości odszkodowania należy również pomijać premię uznaniową. Tak wypowiedział się m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z 20 lipca 2000 r. (I PKN 17/00, OSNP 2002/3/77), w którym uznał, że „tak zwana premia uznaniowa, która nie ma charakteru roszczeniowego, nie stanowi składnika wynagrodzenia za pracę i wobec tego nie mieści się w pojęciu wynagrodzenia urlopowego”.
WAŻNE!
Premii uznaniowej nie należy uwzględniać w podstawie wymiaru odszkodowania należnego pracodawcy od pracownika.
Wspomniana już różnica między obliczaniem wynagrodzenia urlopowego (i odpowiednio ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy) a obliczaniem wysokości odszkodowania polega na tym, że przy obliczaniu odszkodowania nie wolno uwzględniać zmian w warunkach wynagradzania lub w wysokości składników wynagrodzenia wprowadzonych po dniu wyrządzenia szkody.
Ustalając podstawę wymiaru odszkodowania należy stosować poniższe zasady określone w § 14–17 rozporządzenia urlopowego:
- składniki wynagrodzenia określone w stawce miesięcznej w stałej wysokości uwzględniać w wysokości należnej w miesiącu wyrządzenia szkody,
- składniki wynagrodzenia przysługujące pracownikowi za okresy nie dłuższe niż 1 miesiąc, z wyjątkiem określonych w stawce miesięcznej w stałej wysokości (składniki zmienne), uzyskane przez pracownika w okresie 3 miesięcy poprzedzających miesiąc wyrządzenia szkody, uwzględniać w przeciętnej wysokości z okresu 3 miesięcy,
- składniki wynagrodzenia przysługujące pracownikowi za okresy dłuższe niż 1 miesiąc, wypłacone w okresie 12 miesięcy bezpośrednio poprzedzających miesiąc wyrządzenia szkody, uwzględniać w średniej wysokości z tego okresu (np. premie zadaniowe, kwartalne, półroczne, roczne).
Jeżeli pracownik nie przepracował pełnego okresu, z którego należy uwzględnić składniki przysługujące za okresy zarówno nie dłuższe niż 1 miesiąc, jak również za okresy dłuższe niż 1 miesiąc, to ustalając podstawę odszkodowania, wynagrodzenie faktycznie uzyskane przez pracownika w tym okresie należy podzielić przez liczbę dni pracy, za które to wynagrodzenie przysługiwało. Tak otrzymany wynik należy pomnożyć przez liczbę dni, jaką pracownik przepracowałby zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy.
PRZYKŁAD
W sierpniu br. jeden z magazynierów zatrudniony od 10 maja 2010 r., odpowiedzialny materialnie za surowce do produkcji pieczywa, przez nieuwagę przewrócił jedną z palet, na której znajdowała się beczka z rozczynem, wylewając całą jej zawartość. W listopadzie br. pracodawca zawarł z pracownikiem porozumienie, w którym strony ustaliły odszkodowanie za powstałą szkodę w wysokości 2-miesięcznego wynagrodzenia pracownika. Ponadto strony porozumiały się, że odszkodowanie zostanie obliczone według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop, bez uwzględniania zmian w wynagrodzeniu wprowadzonych po dniu wyrządzenia szkody (od 1 października br. magazynier otrzymał podwyżkę wynagrodzenia zasadniczego o 5%).
Pracownik jest wynagradzany stałą stawką miesięczną, która w sierpniu wynosiła 3200 zł (od 1 października – 3360 zł), a wynagrodzenie za dany miesiąc otrzymuje w ostatnim dniu miesiąca. Oprócz wynagrodzenia zasadniczego pracownik otrzymuje premię zadaniową, wynagrodzenie za pracę w porze nocnej, jak również wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych.
Pracownik nie otrzymuje zmiennych składników za okresy dłuższe niż 1 miesiąc. W okresie 3 miesięcy poprzedzających miesiąc wyrządzenia szkody, oprócz stałego miesięcznego wynagrodzenia, otrzymał:
● w maju: premię zadaniową 385 zł i dodatek za pracę w porze nocnej 304,64 zł,
● w czerwcu: premię zadaniową 420 zł, wynagrodzenie i dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych 375 zł oraz dodatek za pracę w porze nocnej 240 zł,
● w lipcu: premię zadaniową 360 zł, wynagrodzenie i dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych 380,96 zł oraz dodatek za pracę w porze nocnej 152,32 zł.
Suma zmiennych składników wynagrodzenia wypłaconych w okresie 3 miesięcy poprzedzających miesiąc wyrządzenia szkody wynosi 2617,92 zł (360 zł + 380,96 zł + 152,32 zł + 420 zł + 375 zł + 240 zł + 385 zł + 304,64 zł). We wskazanym okresie pracownik powinien przepracować 62 dni, a przepracował 58 dni.
Odszkodowanie ustalone w wysokości 2-miesięcznego wynagrodzenia wyniesie 8265,78 zł (bez uwzględniania zmian w wysokości wynagrodzenia w związku z podwyżką), co wynika z wyliczenia:
● 2617,92 zł (suma zmiennych składników wynagrodzenia wypłaconych w okresie 3 miesięcy poprzedzających): 58 dni (liczba dni przepracowanych) = 45,14 zł x 62 (liczba dni nominalnych) = 2798,68 zł (suma zmiennych składników wypłaconych w okresie 3 miesięcy poprzedzających po uzupełnieniu),
● 2798,68 zł : 3 = 932,89 zł (przeciętne wynagrodzenie wyliczone ze składników zmiennych),
● 3200 zł (stała stawka miesięczna z miesiąca wyrządzenia szkody) + 932,89 zł = 4132,89 zł (podstawa wymiaru odszkodowania),
● 4132,89 zł x 2 = 8265,78 zł (2-miesięczne odszkodowanie).
Podstawa prawna
- art. 119, art. 122, art. 124 Kodeksu pracy,
- § 3 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 62, poz. 289 ze zm.),
- § 6, § 14–17 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. Nr 2, poz. 14 ze zm.),
- § 6 rozporządzenia Rady Ministrów z 10 października 1975 r. w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu (Dz.U. z 1996 r. Nr 143, poz. 662).