Wniosek o ustalenie prawa do świadczeń rodzinnych oraz ich wypłatę mogą złożyć m.in. małżonkowie, jeden z małżonków, rodzice, jeden z rodziców, opiekun faktyczny albo prawny dziecka czy osoba ucząca się (art. 23 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych DzU z 2006 r. nr 139, poz. 992 ze zm. – zwana dalej ustawą).
Wobec wzrastającej mobilności pracowników wewnątrz UE coraz częściej zdarzają się przypadki, gdy jeden z rodziców jest zatrudniony i pracuje w innym państwie niż Polska, podczas gdy drugi mieszka wraz z dzieckiem w Polsce. W takich sytuacjach powstaje pytanie, czy rodzice mogą jednocześnie ubiegać się o wypłatę świadczeń rodzinnych w kilku państwach, czy może tylko w jednym, a jeżeli tak, to w którym.
Ustawa odsyła w tej kwestii do przepisów o koordynacji systemów zabezpieczeń społecznych. Chodzi tu przede wszystkim o rozporządzenie 883/2004 (dalej zwane rozporządzeniem), a w szczególności art. 67–69 tego aktu.
Rozporządzenie zawiera własną definicję świadczeń rodzinnych. Przez świadczenia rodzinne rozumie się wszelkie świadczenia rzeczowe lub pieniężne, które mają odpowiadać wydatkom rodziny, z wyjątkiem zaliczek z tytułu świadczeń alimentacyjnych, specjalnych świadczeń porodowych i świadczeń adopcyjnych (art. 1 lit. z rozporządzenia).
Zakres zastosowania rozporządzenia, jeżeli chodzi o świadczenia rodzinne, jest ograniczony.
WAŻNE!
W przypadku Polski z zakresu zastosowania rozporządzenia wyłączono świadczenia z funduszu alimentacyjnego przyznawane na podstawie ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów oraz jednorazową zapomogę z tytułu urodzenia się dziecka przewidzianą w ustawie (zob. załącznik nr I do rozporządzenia).
Na podstawie rozporządzenia w przypadku zbiegu praw do świadczeń rodzinnych w dwóch albo więcej państwach, przysługuje tylko jedno świadczenie.
WAŻNE!
Co do zasady, niedopuszczalne jest otrzymywanie w tym samym okresie, na rzecz tych samych osób, świadczeń rodzinnych w różnych państwach.
Zasada pierwszeństwa
W rozporządzeniu problem zbiegu praw do świadczeń rodzinnych w kilku państwach rozwiązano przez wprowadzenie zasady pierwszeństwa, wskazującej prawo którego państwa ma pierwszeństwo w przypadku zbiegu praw do świadczeń.
Jeżeli dla tych samych członków rodziny w tym samym okresie prawo do świadczeń rodzinnych przysługuje w więcej niż jednym państwie z różnych tytułów, to z pierwszeństwa korzysta kolejno prawo nabyte:
- z tytułu zatrudnienia albo pracy na własny rachunek,
- z tytułu otrzymywania emerytury lub renty,
- na podstawie miejsca zamieszkania (art. 68 ust. 1 lit. a rozporządzenia).
Reguły pierwszeństwa w przypadku zbiegu praw do świadczeń rodzinnych w kilku państwach z tego samego tytułu określa art. 68 ust. 1 lit. b rozporządzenia. I tak, np. w przypadku zbiegu świadczeń uzyskiwanych z tytułu zatrudnienia lub pracy na własny rachunek decydujące znaczenie ma miejsce zamieszkania dzieci. Dodatkowym kryterium jest informacja o najwyższej kwocie świadczeń przewidzianych przez kolidujące ustawodawstwa.
Zawieszenie prawa do świadczeń i dodatek dyferencyjny
Zasadzie pierwszeństwa towarzyszy mechanizm zawieszenia prawa do świadczeń rodzinnych, które nie korzysta z pierwszeństwa, do kwoty świadczeń rodzinnych wypłacanych na podstawie prawa, które korzysta z pierwszeństwa (art. 68 ust. 2 rozporządzenia).
Jeżeli zatem okaże się, że wysokość świadczeń przysługujących na podstawie prawa, które korzysta z pierwszeństwa, jest niższa od wysokości świadczeń, jakie przysługują na podstawie innego kolidującego prawa, niekorzystającego z pierwszeństwa, to będzie przysługiwać tzw. dodatek dyferencyjny odpowiadający różnicy między wysokością świadczeń otrzymywanych na podstawie prawa korzystającego z pierwszeństwa oraz przewidzianych w prawie z nim kolidującym.
Przykłady
Jeden z rodziców pracuje w Belgii, a drugi mieszka wraz z dzieckiem w Polsce i nie pracuje. W tym samym okresie rodzice spełniają warunki nabycia prawa do świadczeń rodzinnych w celu pokrycia wydatków na utrzymanie małoletniego dziecka zarówno w Belgii, jak i w Polsce. W tym przypadku z pierwszeństwa będzie korzystać prawo do świadczeń rodzinnych w Belgii.
Zgodnie z art. 68 ust. 1 lit. a rozporządzenia przy zbiegu praw do świadczeń rodzinnych w różnych państwach członkowskich za ten sam okres i dla tych samych członków rodziny, z różnych tytułów (w tym przypadku z tytułu zatrudnienia w Belgii oraz z tytułu miejsca zamieszkania w Polsce), z pierwszeństwa korzysta prawo do świadczeń przysługujących z tytułu zatrudnienia. W konsekwencji przez okres pobierania świadczeń rodzinnych z Belgii, prawo do świadczeń rodzinnych w Polsce będzie zawieszone do kwoty odpowiadającej wysokości świadczeń rodzinnych otrzymywanych na podstawie prawa belgijskiego. Oznacza to, że jeżeli wysokość świadczeń rodzinnych w Polsce byłaby wyższa w porównaniu do świadczeń rodzinnych wypłacanych w Belgii, to wówczas na podstawie prawa polskiego przysługiwałby dodatek uzupełniający tę różnicę.
***
Jeden z rodziców pracuje w Belgii, a drugi pracuje i mieszka wraz z dzieckiem w Polsce. Każdy z rodziców spełnia warunki nabycia prawa do świadczeń rodzinnych w krajach, w których każdy z nich pracuje. Mamy zatem do czynienia ze zbiegiem prawa do świadczeń rodzinnych w dwóch państwach członkowskich z tego samego tytułu – to jest z tytułu zatrudnienia. W takim przypadku z pierwszeństwa będzie korzystać prawo tego państwa, w którym dziecko ma miejsce zamieszkania – a więc prawo polskie (art. 68 ust. 1 lit. b rozporządzenia).
Jeżeli w wyniku porównania wysokości świadczeń rodzinnych wypłacanych w Polsce ze świadczeniami, jakie przysługują na podstawie prawa belgijskiego, okaże się, że świadczenie wypłacone w Polsce jest niższe, to wówczas obok świadczeń wypłaconych na podstawie prawa polskiego w Belgii będzie przysługiwać dodatek dyferencyjny. W wyniku zastosowania zasady pierwszeństwa prawo do świadczeń rodzinnych w Belgii zostaje zawieszone tylko do kwoty świadczeń przysługujących w prawie polskim, które w tym wypadku korzysta z pierwszeństwa.
Podstawa prawna:
- art. 67–69, załącznik nr I do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (DzUrz UE L 166 z 30.04.2004 r., s. 1, DzUrz UE Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 5, t. 5, s. 72).