Z możliwości przystąpienia do ubezpieczeń dobrowolnych mogą skorzystać m.in. osoby, które utraciły tytuł do ubezpieczeń (np. wskutek zwolnienia z pracy lub zakończenia wykonywania umowy-zlecenia).
Dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe
Osoba, która w związku z utratą pracy przestała podlegać obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, ma jednak prawo kontynuować je dobrowolnie. Takie prawo przyznaje jej art. 10 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Podstawa wymiaru składek
Kontynuacja dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych wiąże się z obowiązkiem opłacania składek na przedmiotowe ubezpieczenia, a ciężar finansowania tych składek w całości spoczywa na zainteresowanym. Z tego też względu istotne znaczenie ma wysokość przedmiotowych składek, na którą z kolei ma wpływ podstawa ich wymiaru. Podstawa wymiaru składek na dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe, o których mowa w art. 10 tej ustawy, stanowi zadeklarowana przez ubezpieczonego kwota nie niższa jednak niż kwota minimalnego wynagrodzenia, w 2012 r. jest to kwota 1500 zł (art. 18 ust. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Zgłoszenie do ubezpieczeń
Objęcie dobrowolnie ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi następuje od dnia wskazanego we wniosku o objęcie tymi ubezpieczeniami, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony. Wniosek o objęcie dobrowolnymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi ma charakter sformalizowany, gdyż osoba, chcąca kontynuować dobrowolnie te ubezpieczenia, musi złożyć w ZUS odpowiednio wypełniony formularz ZUS ZUA z kodem tytułu ubezpieczenia 19 00 XX. Istotne jest przy tym to, że osoby, które są obejmowane ubezpieczeniami społecznymi na zasadach dobrowolności, zgłaszają wniosek o objęcie ich ubezpieczeniem w terminie przez nie wybranym. Obecnie obowiązujące przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie określają więc terminu, którego upływ sprawiałby, że nie jest dopuszczalne dobrowolne kontynuowanie ubezpieczeń emerytalnego i rentowych.
Osoba, która dobrowolnie kontynuuje ubezpieczenia emerytalne i rentowe, w kontaktach z ZUS występuje w dwojakiej roli – ubezpieczonego i płatnika składek. Nie oznacza to jednak, że oprócz zgłoszenia się do ZUS jako ubezpieczony musi również zarejestrować się w ZUS jako płatnik składek, składając odpowiednio wypełniony formularz ZUS ZFA. Brzmienie art. 43 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie pozostawia bowiem wątpliwości, że zgłoszenie do ubezpieczeń, dokonywane przy wykorzystaniu formularza ZUS ZUA, jest równocześnie traktowane jak zgłoszenie płatnika składek.
Zmiana wprowadzona reformą emerytalną
Ustawa z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (DzU poz. 637) wprowadziła istotną zmianę w zakresie dobrowolnych ubezpieczeń emerytalno-rentowych. Zmiana wejdzie w życie od 1 stycznia 2013 r. Możliwość zgłoszenia się do dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych będą miały wszystkie osoby, które nie posiadają tytułu do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo (art. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych po nowelizacji). Ubezpieczyć się będą zatem mogły nie tylko osoby, dla których dobrowolne ubezpieczenia są kontynuacją ubezpieczeń obowiązkowych (np. po utracie pracy czy zakończeniu działalności gospodarczej), ale każda osoba, która nie ma tytułu do objęcia ubezpieczeniami (np. wykonująca pracę wyłącznie na podstawie umowy o dzieło).
Nie zmienią się dotychczasowe zasady wyłączenia z dobrowolnych ubezpieczeń w razie nieopłacania w terminie składek należnych na te ubezpieczenia, zasady ustalania podstawy wymiaru składek oraz ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek w danym roku kalendarzowym.
Rozliczanie składek
Pełnienie przez osobę dobrowolnie ubezpieczoną roli płatnika składek wiąże się przede wszystkim z koniecznością rozliczania i opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Rozliczenia składek na omawiane ubezpieczenia dokonuje się tylko w deklaracji rozliczeniowej ZUS DRA. Należy przy tym pamiętać, że nie zawsze osoba dobrowolnie kontynuująca ubezpieczenia emerytalne i rentowe ma obowiązek składania wyżej wspomnianej deklaracji za każdy miesiąc podlegania tym ubezpieczeniom. Jeżeli taka osoba opłaca składki wyłącznie za siebie, jest zwolniona z obowiązku składania deklaracji rozliczeniowej ZUS DRA za kolejny miesiąc, jeżeli w ostatnio złożonej deklaracji rozliczeniowej zadeklarowała do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne kwotę minimalnego wynagrodzenia (art. 47 ust. 2e ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Zwolnienie to dotyczy również przypadku, gdy zmiana w stosunku do miesiąca poprzedniego jest spowodowana wyłącznie zmianą minimalnego wynagrodzenia.
Składki na dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe płatnik składek wpłaca na wskazany przez ZUS rachunek bankowy, przeznaczony dla dokonywania wpłat składek na ubezpieczenia społeczne. Wpłata składek może być dokonana zarówno w formie bezgotówkowej w drodze obciążenia rachunku bankowego płatnika składek, jak w formie gotówkowej przy wykorzystaniu bankowego dokumentu płatniczego.
Osoba kontynuująca dobrowolnie ubezpieczenia emerytalne i rentowe przekazuje do ZUS deklarację rozliczeniową ZUS DRA oraz opłaca składki w terminie do 10. dnia następnego miesiąca za dany miesiąc. Terminowe opłacanie składek na dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe warunkuje pozostanie w tych ubezpieczeniach. Dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe – co wynika z art. 14 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń – ustają m.in. od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie opłacono w terminie składki należnej na te ubezpieczenia. Nie zawsze jednak nieterminowe opłacenie tych składek spowoduje ustanie dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. ZUS w uzasadnionych przypadkach, na wniosek ubezpieczonego, może wyrazić zgodę na opłacenie składek po terminie. Wniosek w tej sprawie kieruje się do dyrektora właściwego dla ubezpieczonego oddziału ZUS, wskazując przy tym okoliczności, które uzasadniają jego pozytywne rozpatrzenie (np. choroba ubezpieczonego). Wyrażenie przez ZUS zgody na opłacenie składek na dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe po terminie ma ten skutek, że mimo nieterminowego ich uiszczenia ubezpieczony pozostaje objęty tymi ubezpieczeniami.
Rezygnacja z ubezpieczeń
Osoba, która nie chce już kontynuować dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, może z nich zrezygnować, przekazując do ZUS odpowiednio wypełniony formularz ZUS ZWUA. Ustanie dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych w takim przypadku następuje od dnia wskazanego w formularzu ZUS ZWUA, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony. Ponadto przekazanie do ZUS formularza ZUS ZWUA jest konieczne, jeżeli ubezpieczony uzyska tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych bądź dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe ustaną w następstwie nieterminowego opłacenia składek.
Dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne
Utracie pracy z reguły towarzyszą wątpliwości co do możliwości dalszego korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Przyjęte w ustawie z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, zwanej dalej „ustawą zdrowotną”, uregulowania prawne prowadzą jednak do wniosku, że osoby bezrobotne mogą, dopełniając pewnych formalności, zapewnić sobie prawo do leczenia na koszt NFZ. Do korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych mają bowiem prawo osoby, które są objęte dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym, jak również bezrobotni zarejestrowani w powiatowym urzędzie pracy.
Zawarcie umowy z NFZ
Osoba niepracująca, która nie posiada żadnego tytułu do obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego, może zostać objęta dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym. Taką możliwość przewiduje art. 68 ust. 1 ustawy zdrowotnej. Objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym następuje na podstawie umowy na czas nieokreślony, którą zainteresowany zawiera z NFZ. Osoba zainteresowana zawarciem takiej umowy składa w NFZ wniosek o jej zawarcie (wzór takiego wniosku jest opublikowany na stronie internetowej NFZ – http://www.nfz.gov.pl/new/art/1443/1 wniosek umowa dobrow.pdf), a także musi przedstawić dokument tożsamości oraz dowód ostatniego ubezpieczenia zdrowotnego (np. raport ZUS RMUA). Należy jednak pamiętać, że na mocy art. 68 ust. 7 ustawy zdrowotnej objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym jest uzależnione nie tylko od zawarcia stosownej umowy z NFZ, ale również od wniesienia opłaty dodatkowej na rachunek bankowy tej instytucji. Wysokość opłaty dodatkowej jest uzależniona od nieprzerwanego okresu, w którym zainteresowany nie podlegał ubezpieczeniu zdrowotnemu i im dłuższy jest to okres, tym większa jest wysokość przedmiotowej opłaty. W uzasadnionych przypadkach dyrektor oddziału wojewódzkiego NFZ może jednak na wniosek zainteresowanego odstąpić od pobrania omawianej opłaty lub rozłożyć ją na raty miesięczne, nie więcej jednak niż 12 rat (wzór takiego wniosku jest opublikowany na stronie internetowej NFZ – http://www.nfz.gov.pl/new/art/1443/2 raty wniosek.pdf).
NFZ uzależnia objęcie ubezpieczeniem zdrowotnym osoby, które nie były ubezpieczone:
- w okresie od 3 miesięcy do roku od wniesienia opłaty dodatkowej w wysokości 732,83 zł,
- w okresie powyżej 1 roku do 2 lat w wysokości 1832,08 zł,
- w okresie powyżej 2 lat do 5 lat w wysokości 3664,16 zł,
- w okresie powyżej 5 lat do 10 lat w wysokości 5496,24 zł,
- w okresie powyżej 10 lat w wysokości 7328,32 zł.
Osoba, która zawarła z NFZ stosowną umowę i dopełniła pozostałych warunków, od których ustawa zdrowotna uzależnia objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym, podlega temu ubezpieczeniu od dnia wskazanego w tej umowie do dnia jej rozwiązania lub dnia, w którym upłynął miesiąc nieprzerwanej zaległości w opłacaniu składek.
Umowa może zostać rozwiązana przez ubezpieczającego się w drodze pisemnego poinformowania NFZ o rezygnacji z dobrowolnego ubezpieczenia. Jednak umowa nie może zostać rozwiązana z datą wsteczną.
Zgodnie ze stanowiskiem NFZ umowa w sprawie dobrowolnego ubezpieczenia zdrowotnego wygasa z dniem:
- uprawomocnienia się decyzji dyrektora oddziału NFZ w sprawie ustalenia ustawodawstwa właściwego na podstawie przepisów o koordynacji, stwierdzającej, że dla danego ubezpieczonego właściwe jest ustawodawstwo innego państwa członkowskiego UE lub państwa członkowskiego EFTA – strony umowy EOG,
- przeniesienia przez ubezpieczonego miejsca zamieszkania poza granice Polski,
- stwierdzenia podlegania obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego na podstawie art. 66 ust. 1 ustawy zdrowotnej.
Osoba, która zawarła z NFZ umowę w sprawie dobrowolnego ubezpieczenia zdrowotnego, musi również dopełnić pewnych formalności w ZUS. Musi zgłosić siebie i członków rodziny do ubezpieczenia zdrowotnego. Dokonuje tego przez złożenie w ZUS formularza ZUS ZZA (zgłoszenie ubezpieczonego) oraz ZUS ZCNA (zgłoszenie członka rodziny).
Rozliczanie składek
Podstawę wymiaru składek na dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne stanowi zadeklarowana przez ubezpieczonego kwota, która nie może być jednak niższa niż kwota odpowiadająca przeciętnemu wynagrodzeniu (przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw, włącznie z wypłatami z zysku w I kwartale 2012 r. wyniosło 3664,16 zł). Składkę za dany miesiąc ubezpieczony opłaca w terminie do 15. dnia następnego miesiąca na rachunek bankowy wskazany przez ZUS (w kwietniu, w maju i w czerwcu 2012 r. minimalna składka na dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne wynosiła miesięcznie nie mniej niż 329,77 zł). Istotne znaczenie ma przy tym terminowe regulowanie tej składki, gdyż zgodnie z art. 68 ust. 6 ustawy zdrowotnej po upływie miesiąca zaległości w opłacaniu składek ubezpieczony z mocy prawa przestaje być objęty dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym.
W tym samym terminie co składkę ubezpieczony przekazuje do ZUS deklarację rozliczeniową ZUS DRA, w której wykazuje podstawę wymiaru i kwotę składki na dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne.
Dowód ubezpieczenia
Osoba, która chce korzystać ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, musi posiadać dokument potwierdzający prawo do tych świadczeń. W przypadku osoby, która przystąpiła do dobrowolnego ubezpieczenia zdrowotnego, takim dokumentem jest egzemplarz zawartej z NFZ umowy w sprawie dobrowolnego ubezpieczenia zdrowotnego, formularz ZUS ZZA i dowód opłacenia składki za ostatni miesiąc, a dla członków rodziny takiej osoby – egzemplarz umowy, formularz ZUS ZCNA oraz dowód opłacenia składek przez osobę dobrowolnie ubezpieczoną za ostatni miesiąc.
Ubezpieczenie zdrowotne bezrobotnego
Ponieważ podleganie dobrowolnemu ubezpieczeniu zdrowotnemu wiąże się z koniecznością opłacania składki z własnych środków, wypada zauważyć, że osoby pozostające bez pracy mogą mieć zapewnione prawo do świadczeń opieki zdrowotnej na koszt NFZ także bez konieczności ponoszenia z tego tytułu dodatkowych wydatków. Mianowicie bezrobotni, którzy nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego z innego tytułu, są objęci obowiązkowo ubezpieczeniem zdrowotnym, a składka na to ubezpieczenie jest finansowana bądź ze środków budżetu państwa, bądź jest potrącana z zasiłku dla bezrobotnych. Dotyczy to jednak tylko bezrobotnych ujętych w rejestrze bezrobotnych prowadzonym przez urząd pracy. Nie podlegają więc obowiązkowo ubezpieczeniu zdrowotnemu osoby faktycznie pozbawione pracy, które nie są jednak zarejestrowane w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotni. Dla obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego bezrobotnego nie ma natomiast znaczenia, czy bezrobotny ma prawo do zasiłku dla bezrobotnych, czy też przedmiotowe świadczenie mu nie przysługuje. Bezrobotny jest objęty obowiązkowo ubezpieczeniem zdrowotnym od dnia uzyskania statusu bezrobotnego do dnia utraty tego statusu. Osobę bezrobotną zgłasza do ubezpieczenia zdrowotnego urząd pracy, który opłaca i rozlicza za niego również składkę na to ubezpieczenie.
Podstawa prawna:
- art. 10–11, art. 12 ust. 2, art. 14 ust. 2, art. 18 ust. 7, art. 43 ust. 2, art. 47 ust. 2e ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.),
- art. 68 ust. 1, 6 i 7 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (DzU z 2008 r. nr 164, poz. 1027 ze zm.),
- art. 6 pkt 2 i 3 ustawy z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (DzU poz. 637).