Ustawa emerytalna przewiduje dwa podstawowe warianty ustalania podstawy wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy. Według pierwszego świadczenie jest obliczane na podstawie zarobków osiągniętych w dziesięciu kolejnych latach kalendarzowych przypadających w ostatnim 20-leciu, przed rokiem złożenia wniosku o rentę. Jeżeli w którymś z kolejnych lat wnioskodawca nie pozostawał w ubezpieczeniu lub pozostawał w ubezpieczeniu przez niepełny rok albo też nie ma możliwości udowodnienia przychodu, np. ze względu na zniszczenie dokumentacji płacowej, rok taki nie podlega wyłączeniu. Jest to korzystny wariant dla osób, które tylko przez pewien czas w swojej karierze zawodowej osiągały wysokie zarobki.
Z powyższego sposobu obliczenia podstawy wymiaru renty nie powinny natomiast korzystać osoby, które miały dużo przerw w podleganiu ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym i tym samym nie zdołały udowodnić zarobków w każdym z dziesięciu kolejnych lat w ostatnim 20-leciu przed rokiem złożenia wniosku. ZUS musiałby wtedy przyjąć przychód zerowy za lata, w których wnioskodawca nie osiągnął wynagrodzenia, co mogłoby znacznie obniżyć podstawę wymiaru świadczenia.
Zarobki z 20 lat ubezpieczenia
Drugim wariantem ustalenia podstawy wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy jest obliczenie jej na podstawie wynagrodzeń z 20 lat przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. W tym przypadku wskazane lata nie muszą następować bezpośrednio po sobie. Wnioskodawca nie tylko nie musi, ale nawet nie może wybrać roku, w którym nie był ubezpieczony. Może jednak wskazać rok, w którym podlegał ubezpieczeniu, ale nie jest w stanie udowodnić osiąganych wynagrodzeń za ten rok. ZUS przyjmie wówczas przychód zerowy. Taki sposób obliczenia podstawy wymiaru świadczenia korzystny jest przede wszystkim dla osób, które nie zdołały udowodnić zarobków w dziesięciu kolejnych latach kalendarzowych, gdyż miały dużo przerw w zatrudnieniu.
Faktyczny okres ubezpieczenia
W przypadku renty z tytułu niezdolności do pracy ustawa emerytalna przewiduje jeszcze jeden wariant ustalenia podstawy wymiaru świadczenia, tj. z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniom. ZUS pomija wówczas lata, w których osoba występująca o rentę z tytułu niezdolności do pracy w ogóle nie podlegała ubezpieczeniu. Nie może natomiast wyłączyć tych lat, w których była ubezpieczona jedynie przez część roku lub też osiągała niskie zarobki. Ustalenie podstawy wymiaru renty z faktycznego okresu, nie oznacza, że ZUS może przyjąć wynagrodzenia z większej liczby lat niż dziesięciu. Jeśli osoba zainteresowana osiągała przychód podlegający ubezpieczeniu albo ubezpieczeniom przez okres dłuższy, wybiera się dziesięć najkorzystniejszych lat.
Wariant ustalenia podstawy wymiaru renty z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu ZUS może zastosować wówczas, gdy osoba zainteresowana stała się niezdolna do pracy w wieku do 30 lat i nie można ustalić podstawy wymiaru renty z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych z ostatniego 20-lecia. Tak więc osoby, które stały się niezdolne do pracy w młodym wieku, mogą mieć ustalone świadczenie na podstawie zarobków z faktycznego okresu ubezpieczenia, bez względu na przyczynę, z tytułu której nie zdołały udowodnić dziesięciu kolejnych lat ubezpieczenia. Jeśli jednak pracowały mniej niż 12 miesięcy, renta przysługuje im w wysokości najniższego świadczenia.
Renta po urlopie, służbie wojskowej
ZUS ustali podstawę wymiaru renty z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu także osobom, które stały się niezdolne do pracy w wieku powyżej 30 lat, ale tylko wtedy, gdy nie zdołały udowodnić dziesięciu kolejnych lat ubezpieczenia z określonych w ustawie emerytalnej powodów. Należą do nich: pełnienie zastępczej służby wojskowej, odbywanie czynnej służby wojskowej albo korzystanie z urlopu wychowawczego. Należy podkreślić, że na równi z okresem urlopu wychowawczego ZUS traktuje:
• okresy przerwy w zatrudnieniu (ubezpieczeniu) lub urlopu bezpłatnego z powodu opieki nad dzieckiem do czterech lat, nie dłuższej jednak niż przez trzy lata,
• okresy przerwy w zatrudnieniu (ubezpieczeniu) lub urlopu bezpłatnego z powodu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, na które ze względu na jego stan fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny przysługuje (przysługiwałby) zasiłek pielęgnacyjny, nie dłuższej jednak niż przez sześć lat
PRZYKŁAD
Podstawa wymiaru renty obliczona od zarobków z dziesięciu lat
Maria P. w maju 2008 r. wystąpiła z wnioskiem o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia wskazała zarobki z lat 1998 - 2007. W roku 1999 była ubezpieczona tylko przez cztery miesiące, a w 2001 roku w ogóle nie pozostawała w ubezpieczeniu. Ustalając podstawę wymiaru świadczenia, ZUS uwzględnił wszystkie wskazane lata, łącznie z rokiem 1999 oraz 2001. Za rok 2001 przyjął przychód zerowy.
PRZYKŁAD
Wysokość renty dla osoby z krótkim stażem pracy
Piotr K. (urodzony w marcu 1979 r.) w kwietniu 2008 r. złożył wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Lekarz orzecznik ZUS stwierdził u niego częściową niezdolność do pracy powstałą w wieku 27 lat. Zainteresowany był zatrudniony i pozostawał w ubezpieczeniu jedynie w okresie od 1 stycznia 2006 do 31 grudnia 2007 r. Ponieważ ZUS nie mógł ustalić podstawy wymiaru renty z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych, obliczył tę podstawę z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniom, tj. z lat 2006-2007.
PRZYKŁAD
Renta w minimalnej wysokości
Beata P. (urodzona w czerwcu 1976 r.) wystąpiła z wnioskiem o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy. Została uznana za osobę całkowicie niezdolną do pracy. Lekarz orzecznik ZUS, w orzeczeniu wydanym w kwietniu 2008 r., uznał, iż niezdolność ta powstała w styczniu 2005 r., a więc przed ukończeniem przez zainteresowaną 30 lat. Dotychczas pracowała i była ubezpieczona tylko w okresie od 1 stycznia do 30 listopada 2004 r. Ponieważ nie podlegała ubezpieczeniu przez co najmniej jeden rok kalendarzowy, ZUS odmówił ustalenia podstawy wymiaru renty z uwzględnieniem zarobków uzyskanych w tym okresie. Renta została przyznana Beacie P. w minimalnej wysokości, tj. 636,29 zł.
PRZYKŁAD
Urlop wychowawczy przyczyną braku przychodów
Hanna J. (urodzona 1 maja 1972 r.) w listopadzie 2007 r. złożyła wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Lekarz orzecznik ZUS orzekł całkowitą niezdolność do pracy powstałą w czerwcu 2007 r. Hanna J. podlegała ubezpieczeniu w okresie od 1 stycznia 1995 do 31 grudnia 1998 r. oraz w okresie od 1 stycznia 2002 do 15 października 2007 r. Natomiast w okresie od 1 stycznia 1999 do 31 grudnia 2001 r. przebywała na urlopie wychowawczym. Ponieważ korzystanie z tego urlopu było wyłączną przyczyną nieudowodnienia zarobków z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych w latach 1987-2006, lata 1999-2001 zostały wyłączone przy ustalaniu podstawy wymiaru renty. ZUS ustalił więc tę podstawę z okresu faktycznego podlegania ubezpieczeniu społecznemu, tj. z 1995, 1996, 1997, 1998, 2002, 2003, 2004, 2005 oraz 2006 roku.
PRZYKŁAD
Sposób na pominięcie lat bez ubezpieczenia
Jan M. złożył wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy w maju 2008 r. Przepracował 28 lat, osiągając w każdym z tych lat zarobki na podobnym poziomie w stosunku do przeciętnej płacy. W latach 1994-1998 w ogóle nie pozostawał w ubezpieczeniu. Wskazując 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z ostatniego 20-lecia, musiałby podać przynajmniej jeden rok z zerowym wynagrodzeniem. W związku z tym, aby pominąć te lata, w których nie pracował i nie osiągał zarobków, ZUS wybrał, jako korzystniejszy wariant ustalenia podstawy wymiaru, świadczenia 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu przed rokiem złożenia wniosku o rentę.
Marek Opolski
Podstawa prawna:
• Art. 15, 16, 17 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).