Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący), SSN Roman Kuczyński, SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
Protokolant Anna Gryżniewska
w sprawie z odwołania Wiktorii Z.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych II Oddziałowi w Ł. z siedzibą w Z.
o wysokość renty rodzinnej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 lipca 2008 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Ł.
z dnia 26 marca 2008 r., sygn. akt III AUa 553/07,
"czy wdowa ma prawo do renty rodzinnej w wysokości obliczonej od emerytury, którą jej zmarły mąż pobierał, czy też od emerytury, do nabycia której w dacie śmierci spełniał przesłanki - z konsekwencją zastosowania art. 53 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z póżn. zm.)?"
podjął uchwałę:
Wdowa może żądać ustalenia wysokości renty rodzinnej stanowiącej odpowiedni - wskazany w art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.) - procent każdego świadczenia, do którego nabył prawo zmarły mąż, niezależnie od tego czy zostało ono potwierdzone decyzją organu rentowego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Ł. postanowieniem z dnia 26 marca 2008 r., na podstawie art. 390 § 1 k.p.c., przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne:
Czy wdowa ma prawo do renty rodzinnej w wysokości obliczonej od emerytury, którą jej zmarły mąż pobierał, czy też od emerytury, do której nabycia w dacie śmierci spełniał przesłanki – z konsekwencją zastosowania art. 53 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
W uzasadnieniu pytania Sąd Apelacyjny stwierdził, że przedstawiony wyżej problem prawny wyłonił się na tle następującego stanu faktycznego.
Decyzją z dnia 14 kwietnia 2006 r. ustalono prawo Wiktorii Z. do renty rodzinnej po jej zmarłym mężu Edwardzie Z., przyjmując do obliczenia jej wysokości emeryturę, którą pobierał zmarły od 19 czerwca 1999 r., przyznaną w obniżonym wieku emerytalnym. W dniu 9 sierpnia 2006 r. wpłynął do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddziału w Ł. wniosek Wiktorii Z. o ponowne ustalenie wysokości renty rodzinnej od emerytury, jaka przysługiwałaby jej zmarłemu mężowi w związku z ukończeniem przez niego przed śmiercią 65 roku życia, z uwzględnieniem 30 miesięcy jego zatrudnienia po nabyciu prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym. Pierwotnie, w decyzji z dnia 8 września 2006 r., pozwany stwierdził, że zmarły po uzyskaniu emerytury podlegał ubezpieczeniu społecznemu przez 29 miesięcy i 11 dni i z tego powodu odmówił żądaniu ubezpieczonej. Po uzupełnieniu dowodów, staż Edwarda Z. po przyznaniu prawa do emerytury wyniósł 30 miesięcy. Decyzją z dnia 9 października 2006 r. organ rentowy zwiększył staż ubezpieczeniowy, jednakże nie dokonał przeliczenia świadczenia z uwzględnieniem nowej kwoty bazowej na podstawie art. 53 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach. Ubezpieczona odwołała się od powyższej decyzji, a Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w S. wyrokiem z dnia 9 lutego 2006 r. zmienił zaskarżoną decyzję, nakazując obliczyć wysokość renty rodzinnej, poczynając od 15 września 2006 r., przy uwzględnieniu kwoty bazowej obowiązującej w tej dacie – tak w jej części socjalnej jak również w podstawie wymiaru. Zdaniem Sądu Okręgowego, przedstawienie przez ubezpieczoną dokumentów dotyczących zatrudnienia zmarłego męża po przyznaniu prawa do emerytury w 1999 r., spowodować powinno nie tylko przeliczenie stażu ubezpieczeniowego lecz także zastosowanie nowej kwoty bazowej do obliczenia jej wysokości.
Rozpoznając apelację pozwanego od powyższego wyroku Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości wyrażające się w przedstawionym wyżej zagadnieniu prawnym. Uzasadniając je Sąd wskazał, że zgodnie z treścią art. 73 ust. 1 – 3 i ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS renta rodzinna wynosi odpowiedni procent świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu (z zastrzeżeniem ust. 3). Zważywszy na treść art. 109 tej ustawy, wydaje się, że dla ponownego ustalenia wysokości renty rodzinnej mają zastosowanie wyłącznie przepisy art. 111 – 112 ustawy. Zasadą jest, że postępowanie w sprawie prawa do świadczenia wszczyna się na wniosek osoby zainteresowanej. Wyjątki od tej zasady nie dotyczą niniejszej sprawy. Skoro zatem Edward Z. nie złożył wniosku o przyznane mu emerytury na podstawie art. 27 ustawy emeryturach i rentach z FUS i nie udokumentował 30 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu po nabyciu uprawnień do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym, to stanowisko organu rentowego znajduje oparcie w przepisach prawa. Z drugiej strony, Sąd Apelacyjny wskazał, że prawo do emerytury powstaje ex lege, z chwilą spełnienia się jego warunków. Jeśli zatem mąż ubezpieczonej nabył ex lege prawo do emerytury na podstawie art. 27 ustawy, nie powinno to pozostać bez znaczenia dla wysokości przysługującej po nim renty rodzinnej, tym bardziej, że wówczas istniałaby przesłanka do zastosowania art. 53 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, co pozwalałoby na przyjęcie nowej kwoty bazowej w części socjalnej emerytury. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy poszedł zbyt daleko w interpretacji przedstawionych przepisów uznając, że nowa kwota bazowa ma także zastosowanie do podstawy wymiaru świadczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W myśl art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Przepis ten – dotyczący prawa do renty rodzinnej – stanowi, że wystarczającą przesłanką prawa do tego świadczenia jest spełnienie przez zmarłego jego wszystkich warunków in abstracto, a zatem niekoniecznie potwierdzonych deklaratoryjną decyzją organu rentowego przyznającą świadczenie. Wysokość renty rodzinnej, zarówno po osobie, która spełniła wszystkie prawem przewidziane przesłanki prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności, lecz z prawa tego nie skorzystała, jak i po osobie, której organ rentowy przyznał to świadczenie, określa jeden wspólny przepis art. 73 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z ust. 1 tego przepisu renta rodzinna wynosi określony procent „świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu". To ostatnie pojęcie odczytywać należy w zgodzie z art. 65 ust. 1 ustawy, co oznacza, że wysokość renty rodzinnej może być odnoszona zarówno do świadczenia już ustalonego w decyzji jak i świadczenia, do którego prawo wynika ze spełnienia jego warunków. Również z ust. 2 tego przepisu wynika tylko tyle, że kwotą świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, jest kwota emerytury (...) lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Z tej ostatniej regulacji również nie można wywieść, że dotyczy ona sytuacji, w której prawo do emerytury bądź renty było wcześniej ustalone. Tylko z punktu widzenia związku ust. 2 z ust. 3 ten pierwszy zaczyna nabierać sensu, ponieważ ogranicza wysokość emerytury bądź renty (ust. 4), przyjmowanej do obliczeń renty rodzinnej. Innymi słowy sformułowanie zawarte w ust. 2, że za kwotę świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, uważa się kwotę emerytury, z zastrzeżeniem ust. 3, lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, wcale nie oznacza, że jeśli prawo do świadczenia zostało stwierdzone, to wykluczone jest ustalanie jego wysokości na dzień śmierci. Przedmiotowa regulacja jedynie potwierdza, że do obliczeń należy przyjąć kwotę emerytury bądź renty. Jednocześnie art. 73 nie przyznaje ani wyłączności, ani pierwszeństwa świadczeniu już ustalonemu w decyzji – w sytuacji, kiedy obok niego istnieje prawo do innego świadczenia in abstracto. Uprawnia to do wniosku, iż wysokość renty rodzinnej może być zawsze obliczona od każdego świadczenia, do którego nabył prawo zmarły, także takiego, które nie zostało potwierdzone decyzją organu rentowego. Kwestię wyboru świadczenia, od którego należy obliczać rentę rodziną, rozwiązuje odpowiednio stosowany art. 95 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (w razie zbiegu u jednej osoby prawa do kilku świadczeń przewidzianych w ustawie wypłaca się jedno z tych świadczeń - wyższe lub wybrane przez zainteresowanego).
Już na tym etapie rozważań udzielić można odpowiedzi na pytanie Sądu Apelacyjnego, stwierdzając, że wdowa może żądać ustalenia wysokości renty rodzinnej stanowiącej odpowiedni, wskazany w art. 73 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, procent każdego świadczenia, do którego nabył prawo zmarły mąż, niezależnie od tego, czy zostało ono potwierdzone decyzją organu rentowego. Konsekwencją zaś tego stanowiska jest możliwość zastosowania art. 53 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Jednakże odpowiedź taka nie rozstrzyga całej istoty przedstawionych wątpliwości, bowiem problem rozważany przez Sąd Apelacyjny w istocie dotyczył sytuacji, w której osoba uprawniona do renty rodzinnej, po przyznaniu prawa do tego świadczenia i ustaleniu jego wysokości, orientuje się, że korzystniejsze dla niej byłoby odniesienie wysokości renty rodzinnej do innego świadczenia niż przyjęte do jej obliczenia. Rozważenia zatem wymaga to, czy obowiązujące przepisy pozwalają na ponowne ustalenie wysokości renty rodzinnej z tego właśnie powodu.
Niewątpliwie do renty rodzinnej mają zastosowanie przepisy art. 110 - 112 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, które dotyczą ponownego obliczenia wysokości emerytury i renty. Zgodnie bowiem z art. 4 pkt 10 tej ustawy użyte w niej określenie „renta” - oznacza rentę z tytułu niezdolności do pracy i rentę rodzinną, a w myśl pkt 11 tego artykułu określenie „rencista” - osobę mającą ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy lub do renty rodzinnej. Z kolei art. 109 ust. 1 stanowi, że na wniosek emeryta lub rencisty wysokość emerytury określonej w art. 53 oraz renty ulega ponownemu ustaleniu na zasadach określonych w art. 110-113 (przy czym art. 113 dotyczy wyłącznie wysokości emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy). Pierwsze dwa – art. 110 i 111 - dotyczą ponownego obliczenia podstawy wymiaru, a art. 112 - doliczenia nieuwzględnionych dotychczas w wymiarze świadczenia okresów składkowych lub nieskładkowych, a zatem nie dotyczą rozważanej sytuacji.
Zgodnie z art. 21 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS podstawę wymiaru emerytury dla osoby, która wcześniej miała ustalone prawo do emerytury, stanowi podstawa wymiaru tej pierwszej emerytury - w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu prawa do emerytury. Biorąc zaś pod uwagę zastrzeżenie wynikające z art. 53 ust. 3 ustawy (emeryturę, której podstawę wymiaru stanowi podstawa wymiaru poprzedniej emerytury, oblicza się od tej samej kwoty bazowej, którą ostatnio przyjęto do ustalenia podstawy wymiaru, a następnie emeryturę podwyższa się w ramach waloryzacji przypadających do dnia nabycia uprawnień do emerytury), do tak obliczonej emerytury (obu jej składników) zastosowanie ma uprzednia kwota bazowa. Przy zastosowaniu tych przepisów wysokość nowej emerytury będzie taka sama jak poprzednio obliczona wysokość emerytury wcześniejszej. Zatem dla wysokości renty rodzinnej bez znaczenia jest to, jakiej emerytury jest pochodną. Dopiero spełnienie przesłanki w postaci podlegania co najmniej przez 30 miesięcy ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym po nabyciu uprawnień do pierwszej emerytury spowodowałoby podwyższenie świadczenia (art. 53 ust. 4 ustawy). Podwyższenie to może dotyczyć wyłącznie części socjalnej emerytury – 24% kwoty bazowej, wskazanej w art. 53 ust. 1 pkt 1 ustawy, ponieważ podstawę jej wymiaru nadal stanowić będzie podstawa wymiaru poprzedniej emerytury w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu prawa do tej uprzedniej emerytury - zgodnie z art. 21 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 21 ust. 1 pkt 1 ustawy (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2002 r., III UZP 7/02, OSNP 2003 nr 2, poz. 42).
W takiej zaś sytuacji uprawniony jest pogląd, że ujawnienie tego faktu (podlegania co najmniej przez 30 miesięcy ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym po nabyciu uprawnień do pierwszej emerytury) i przedstawienie dowodów potwierdzających ten okres ubezpieczenia stanowi podstawę do wznowienia postępowania na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W myśl bowiem tego przepisu prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy przyjął jak w uchwale.