Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący)
SSN Krystyna Bednarczyk
SSA Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
Protokolant Małgorzata Beczek
w sprawie z wniosku Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego Spółki Akcyjnej Oddziału I w Ś
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w W
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 czerwca 2006 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 grudnia 2005 r.,
czy przepisy art. 57 w zw. z art. 55 ust. 1 oraz art. 51 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997r. Prawo Bankowe (Dz. U. z 2004r., Nr 91, poz. 870) wyłączają obowiązek zwrotu przez bank świadczenia przekazanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na rachunek wspólny po śmierci jednego ze współposiadaczy rachunku, określony w przepisie art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004r., Nr 39, poz. 353).
podjął uchwałę:
Przewidziany w art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2004 r., nr 39, poz. 353 ze. zm.) obowiązek zwrotu przez bank Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych kwot świadczeń przekazywanych na rachunek w banku za miesiące przypadające po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, nie obejmuje wpłat na rachunek wspólny (art. 57 w zw. z art. 55 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe - t.j. Dz. U. z 2002 r., nr 72, poz. 665 ze zm.).
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Świdnicy wyrokiem z dnia 20 lipca 2005 r. oddalił odwołanie Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego S.A. Oddziału I w Ś od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w W z dnia 29 kwietnia 2005 r. w przedmiocie zwrotu nienależnie wypłaconego świadczenia.
Sąd ten ustalił, że Wojciech S, uprawniony do emerytury, zmarł dnia 16 września 2004 r. Organ rentowy w dniu 29 września 2004 r. przekazał na rachunek ubezpieczonego, prowadzony przez PKO BP S.A. Oddział I w Ś jako rachunek wspólny, emeryturę za październik w wysokości 1013, 28 zł. Pismem z 7 października 2004 r. organ rentowy zwrócił się do banku o zwrot przelanej na rachunek emerytury, którego to wniosku bank nie uwzględnił z tej przyczyny, że kwota ta wpłynęła na rachunek wspólny.
Sąd pierwszej instancji, rozpoznając odwołanie banku od wydanej w związku z powyższym decyzji zobowiązującej do zwrotu nienależnie wypłaconego świadczenia stwierdził, że przepis art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2004 r., Nr 39, poz. 353 ze zm.) nakłada na bank lub spółdzielczą kasę oszczędnościowo – kredytową obowiązek zwrotu kwoty świadczeń przekazanych na prowadzony przez nie rachunek za miesiące następujące po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy. Bank był zatem zobowiązany do zwrotu organowi rentowemu świadczenia wypłaconego za październik 2004 r. niezależnie od tego, że wpłynęło ono na rachunek wspólny. Przepis art. 57 w związku z art. 55 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (jednolity tekst: Dz. U. z 2002 r., Nr 72, poz. 665 ze zm.) wyłączający obowiązek zwrotu kwot przelanych na rachunek wspólny w takiej sytuacji nie jest bowiem przepisem szczególnym w stosunku do przepisu art. 138a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który stanowi samodzielną podstawę do żądania zwrotu nienależnego świadczenia i nie odsyła w tym zakresie do uregulowań prawa bankowego.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu rozpoznając apelację Banku PKO BP S.A. Oddziału I w Ś od wyroku Sądu Okręgowego powziął poważną wątpliwość dotyczącą wzajemnej relacji dwóch regulacji prawnych zawartych w różnych aktach prawnych, a obejmujących swym zakresem normatywnym te same stany faktyczne.
Sąd ten wskazał, że całość zagadnienia łączy się z pojęciem nienależnego świadczenia w sferze prawa ubezpieczeń społecznych, którego zwrotu powinna dokonać co do zasady osoba, która je pobrała. Przepis art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nakłada na bank i spółdzielczą kasę oszczędnościowo – kredytową obowiązek zwrotu organowi rentowemu kwot świadczeń przekazanych na rachunek przez nie prowadzony za miesiące następujące po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy. Taką samą sytuację faktyczną reguluje art. 55 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, zgodnie z którym w przypadku śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo – rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej bank jest zobowiązany wypłacić z tych rachunków kwotę równą wpłatom na rachunki dokonanym przez organ wypłacający świadczenie z ubezpieczenia lub zabezpieczenia społecznego lub uposażenie w stanie spoczynku, które nie przysługiwały za okres po śmierci posiadacza rachunku, wskazaną we wniosku organu wypłacającego to świadczenie. W odróżnieniu od regulacji zawartej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ustawa – Prawo bankowe przewiduje ograniczenia w realizacji tego obowiązku przez bank. W myśl art. 55 ust. 3 ustawy bank jest bowiem zwolniony od wypłaty pełnej lub częściowej kwoty z tego tytułu, jeżeli przed otrzymaniem wniosku dokonał z tych rachunków wypłat innym uprawnionym osobom, które to wypłaty nie pozwalają zrealizować wniosku w całości lub w części. Zgodnie natomiast z art. 57 ustawy – Prawo bankowe, przepisy art. 55 ust. 1 i art. 56 ust. 1 nie dotyczą rachunków wspólnych.
Sąd Apelacyjny zauważył, że z powyższego wynika, iż przepisy prawa ubezpieczeń społecznych regulują obowiązek zwrotu przez bank świadczenia nienależnego odmiennie niż przepisy prawa bankowego, bowiem nie różnicują sytuacji osób, na których rachunki świadczenia te zostały przelane, w zależności od rodzaju tego rachunku.
Według Sądu drugiej instancji, próbę rozwiązania tego problemu można podjąć na dwa sposoby.
Jeżeli bowiem uznać, że występuje konkurencja dwóch regulacji prawnych o zbieżnych hipotezach i wykluczających się dyspozycjach, to usunięcie tych sprzeczności powinno być dokonane przy zastosowaniu reguł kolizyjnych. Oba przepisy mają rangę ustawową, przy czym przepis art. 57 Prawa bankowego jest przepisem wcześniejszym, bo wszedł w życie z dniem 1 maja 2004 r. Zgodnie z tzw. regułą chronologiczną wyrażoną paremią lex posterior derogat legi priori, przepis art. 138a ustawy o emeryturach i rentach wprowadzony do porządku prawnego z dniem 1 lipca 2004 r. jako późniejszy winien mieć pierwszeństwo przed przepisem art. 57 Prawa bankowego. W praktyce oznaczałoby to brak możliwości stosowania ograniczenia wynikającego z normy prawnej wyprowadzonej z treści art. 55 ust. 1 pkt 2 i art. 57 Prawa bankowego.
Jeżeli natomiast stwierdzić, że celem wprowadzenia art. 138a do ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych było umożliwienie organom rentowym wydawania decyzji zobowiązujących banki do zwrotu wypłaconego nienależnie świadczenia, a więc, że jest to przepis quasi procesowy, to literalne jego brzmienie musi ustąpić rezultatom, które daje wykładnia systemowa. Ta zaś prowadzi do wniosku, że odkodowana z przepisów z zakresu ubezpieczenia społecznego oraz prawa bankowego norma postępowania, w myśl której banki zobowiązane są zwrócić organowi rentowemu wypłacone nienależnie świadczenia, doznaje ograniczeń wynikających z art. 55 ust. 3 oraz art. 57 Prawa bankowego, co oznacza, że obowiązek ten nie dotyczy sytuacji, gdy organ rentowy dokonał wpłaty świadczenia na rachunek, który jest rachunkiem wspólnym.
Sąd Apelacyjny podniósł, że zaprezentowane sposoby rozwiązania przedstawionego problemu prowadzą do różnych rezultatów, co rodzi wątpliwość, którą sformułował w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym jako pytanie o to, czy przepisy art. 57 w związku z art. 55 ust. 1 oraz art. 51 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jednolity tekst: Dz. U. z 2002 r., Nr 72, poz. 665 ze zm.) wyłączają obowiązek zwrotu przez bank świadczenia przekazanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na rachunek wspólny po śmierci jednego ze współposiadaczy rachunku, określony w przepisie art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r., Nr 39, poz. 353).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pytanie Sądu Apelacyjnego dotyczące wyłączenia stosowania art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2004 r., Nr 39, poz. 353 ze zm.), zwanej dalej ustawą o emeryturach i rentach, przez art. 57 w związku z art. 55 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jednolity tekst: Dz. U. z 2002 r., Nr 72, poz. 665 ze zm.), zwanej dalej ustawą – Prawo bankowe, opiera się na założeniu, że przepisy te pozostają ze sobą w logicznej sprzeczności wymagającej usunięcia przy pomocy jednej z reguł kolizyjnych. Nie budzi wątpliwości, że ich dyspozycje się wykluczają, skoro jeden z przepisów nakazuje zwrot świadczeń przekazanych na rachunek bankowy, a drugi takiego zwrotu zakazuje. Konieczne jest zatem rozważenie, czy hipotezy tych norm są zbieżne, bowiem tylko w takim wypadku można byłoby stwierdzić ich konkurencyjność.
Zarówno przepis art. 138a ustawy o emeryturach i rentach, jak i art. 57 w związku z art. 55 ust. 1 pkt 2 ustawy – Prawo bankowe skierowane są do tego samego adresata, tj. banku prowadzącego rachunek świadczeniobiorcy. Nie budzi wątpliwości, że omawiane uregulowanie prawa bankowego dotyczy zwrotu kwot świadczeń przekazanych na rachunek wspólny świadczeniobiorcy i osoby trzeciej (osób trzecich) za miesiące przypadające po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy. Wyjaśnienia wymaga zatem, czy przepis art. 138a ustawy o emeryturach i rentach reguluje ten sam przedmiot, tzn. czy odnosi się do wpłat dokonanych na rachunek wspólny.
Przepis ten jest zawarty w ustawie o emeryturach i rentach, która swoim zakresem normatywnym nie obejmuje zasad prowadzenia działalności bankowej, bowiem określa warunki nabywania prawa do świadczeń z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, zasady ustalania wysokości tych świadczeń oraz zasady i tryb ich przyznawania, a także wypłaty (art. 1 ust. 1 ustawy). Przepis art. 138a zamieszczony jest w Rozdziale 4 Działu IX ustawy odnoszącym się do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, egzekucji i potrąceń ze świadczeń. Jest to zatem przepis dotyczący zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w warunkach, których nie obejmuje swoim zakresem przepis art. 138 ustawy o emeryturach i rentach. Przepis art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy definiuje świadczenia pobrane nienależnie jako wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Z art. 138 ust. 1 ustawy wynika natomiast, że obowiązek zwrotu takiego nienależnie pobranego świadczenia ciąży na osobie, która je pobrała.
Śmierć osoby uprawnionej do emerytury powoduje ustanie prawa do świadczenia (art. 101 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach). Świadczenia wypłacone przez organ rentowy za miesiące przypadające po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, mają zatem charakter wypłaconych nienależnie. Z uwagi na przyczynę ustania prawa do świadczenia, tego rodzaju wypłata może nastąpić jedynie na rzecz innej niż świadczeniobiorca osoby, bądź na rachunek bankowy – w warunkach uniemożliwiających przypisanie takiej wypłaty jakiejkolwiek osobie.
Jeżeli tego rodzaju świadczenie wypłacono osobie trzeciej, to zastosowanie znajdzie art. 138 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach, zgodnie z którym za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 1 uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego innej osobie niż wskazana w decyzji tego organu. Do zwrotu takich świadczeń jest wówczas zobowiązana osoba, która je pobrała. Wpłata tego rodzaju świadczeń na rachunek wspólny świadczeniobiorcy i osoby trzeciej (osób trzecich) jest równoznaczna z wypłaceniem świadczenia innej osobie w powyższym rozumieniu. Z art. 51a pkt 1 ustawy – Prawo bankowe wynika bowiem, że każdy ze współposiadaczy rachunku może dysponować samodzielnie środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku, a więc nie wyłączając kwot wpłaconych na ten rachunek przez organ rentowy za okres następujący po śmierci jednego ze współposiadaczy rachunku. Zasady zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w takiej sytuacji reguluje ustawa o emeryturach i rentach w art. 138 ust. 3 w związku z art. 138 ust. 1, stanowiąc że obowiązek zwrotu ciąży na osobie, której świadczenie wypłacono, a zatem na współposiadaczu (współposiadaczach) rachunku.
Tym samym przepis art. 138a zawarty w tej samej ustawie i odnoszący się również do zwrotu nienależnie wypłaconego świadczenia nie obejmuje wpłat tego rodzaju na rachunek wspólny. Podmiot, do którego jest adresowany, tj. bank prowadzący rachunek, nie może być bowiem zobowiązany do zwrotu kwot świadczeń pobranych nienależnie przez inne osoby. Przepis ten reguluje zatem wyłącznie taką sytuację, w której nie ma osoby zobowiązanej do zwrotu świadczenia mającego charakter pobranego nienależnie, a wpłaconego przez organ rentowy na rachunek bankowy świadczeniobiorcy. Odnosi się więc do wpłat dokonanych na rachunek prowadzony indywidualnie dla świadczeniobiorcy, czyniąc bank zobowiązanym do zwrotu organowi rentowemu świadczeń przekazanych za miesiące przypadające po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy. Celem regulacji wynikającej z art. 138a ustawy o emeryturach i rentach jest umożliwienie organowi rentowemu odzyskania świadczeń, które bez winy tego organu zostały wypłacone pomimo ustania do nich prawa, a nie ma podstaw, ażeby uznać, iż pobrała je jakakolwiek osoba, która zobowiązana byłaby do ich zwrotu w myśl zasad zapisanych w art. 138 ustawy. Tego rodzaju rozwiązanie otwiera organowi rentowemu drogę nie tylko do żądania od banku zwrotu wpłaconych na rachunek bankowy świadczeń, które w inny sposób nie mogłyby być odzyskane, ale i do sporządzenia na podstawie prawomocnej decyzji w tym przedmiocie tytułu wykonawczego, o którym mowa w art. 26 i 27 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jednolity tekst: Dz. U. z 2005 r., Nr 229, poz. 1954 ze zm.) w razie braku dobrowolnego zwrotu należności, bowiem art. 138 a ustawy o emeryturach i rentach stanowi o odpowiednim stosowaniu art. 144 ust. 1 tej ustawy.
Z powyższego wynika, że przepis art. 138a ustawy o emeryturach i rentach nie reguluje tego samego przedmiotu, co przepis art. 57 w związku z art. 55 ust. 1 pkt 2 ustawy – Prawo bankowe, a zatem pomiędzy przepisami nie zachodzi sprzeczność wymagająca usunięcia przy zastosowaniu reguł kolizyjnych. Odpowiadając na pytanie Sądu Apelacyjnego nie można zatem stwierdzić, że art. 57 w związku z art. 55 ust. 1 pkt 2 ustawy – Prawo bankowe wyłącza stosowanie art. 138a ustawy o emeryturach i rentach.
Przewidziany w art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych obowiązek zwrotu przez bank Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych kwot świadczeń przekazywanych na rachunek w banku za miesiące przypadające po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, nie obejmuje bowiem wpłat na rachunek wspólny, wobec czego rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.