W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy rzeczowo jest sąd powszechny - sąd pracy i ubezpieczeń społecznych. Dlatego mają tu zastosowanie przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Natomiast w sprawach składania skarg na decyzje wydane przez Prezesa ZUS właściwy jest Wojewódzki Sąd Administracyjny.
Koszty sądowe
Regułą jest, że koszty i opłaty związane z przebiegiem postępowania sądowego ponoszą strony tego postępowania. Kosztami sądowymi są wszelkie wydatki i opłaty związane z procesem.
Opłaty sądowe są pobierane od wnoszonego pisma. Pobranie opłaty musi jednak wynikać z przepisów ustawy.
Opłata podstawowa - wpis wynosi 30 zł i ma stały charakter. Oznacza to, że nawet strona zwolniona od uiszczenia kosztów postępowania musi opłacić tzw. minimum, jakim jest kwota w wysokości 30 zł. W tzw. sprawach ubezpieczeniowych strona w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji jest zwolniona z ponoszenia jakichkolwiek opłat, ale już od wnoszonych środków zaskarżenia musi uiścić opłatę podstawową.
Pobranie tej opłaty od odwołującego się wyklucza pobieranie od niego jakiejkolwiek innej opłaty. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych podlegają opłacie podstawowej, a jednocześnie należy je traktować jako sprawy podlegające opłacie w stałej wysokości zgodnie z treścią i rozumieniem art. 1302 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego. Sąd odrzuca bez wzywania do uiszczenia opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, środki odwoławcze lub środki zaskarżenia podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej.
Wpis - opłata pobierana od pism procesowych. Wpis może być obliczony od wartości przedmiotu sprawy (wpis stosunkowy) albo ryczałtowy określony jako suma pieniężna o określonej dolnej i górnej granicy.
Osoba ubezpieczona, która sama działa przed sądem, w pierwszej kolejności zostanie pouczona przez sąd o obowiązku wniesienia opłaty w terminie 7 dni. Po upływie tego terminu wniesiony środek zostanie odrzucony. Natomiast wniesienie opłaty w ciągu 7 dni powoduje, że pismo jest skutecznie wniesione od daty jego złożenia, a nie od daty wniesienia opłaty.
ZUS jako strona postępowania nie ponosi żadnych opłat od środków zaskarżenia, w tym również od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Opłaty kancelaryjne
Opłaty kancelaryjne ponoszą osoby, które składają wnioski o wydanie z akt sprawy określonych dokumentów lub zaświadczeń określonej treści. Strona jest zwolniona z takiej opłaty, jeśli w terminie 7 dni od dnia ogłoszenia wyroku składa wniosek o sporządzenie uzasadnienia oraz doręczenie odpisu orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Opłata kancelaryjna nie jest pobierana również od odpisu sentencji wyroku lub sentencji wraz z uzasadnieniem, które są doręczane stronom przez sąd z urzędu.
Opłaty nie podlegają rozliczeniu między stronami postępowania na zasadach stosowanych przy rozliczaniu kosztów. Ustawowe zwolnienie od kosztów obejmuje zatem również zwolnienie od wnoszenia opłat kancelaryjnych.
Opłata kancelaryjna jest pobierana za klauzulę wykonalności, stwierdzenie prawomocności orzeczenia, odpisy, zaświadczenia, wyciągi oraz inne dokumenty wydane na podstawie akt.
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i w sprawach odwołań rozpoznawanych przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych jest pobierana tzw. opłata od środków zaskarżenia w wysokości 30 złotych. Sąd pobiera ją jednak wyłącznie od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Katalog środków zaskarżenia, podlegających tej opłacie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, jest zamknięty. Ubezpieczony nie ponosi żadnych kosztów od pozostałych środków zaskarżenia. Ponosi je Skarb Państwa.
Ubezpieczony, który odwołał się od decyzji ZUS, nie ponosi żadnych kosztów, z wyjątkiem wskazanej wyżej opłaty podstawowej od środków zaskarżenia w wysokości 30 zł.
Opłaty sądowe i zwrot wydatków w postępowaniu administracyjnym
Podobne zwolnienie od kosztów przewiduje ustawa - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Strona skarżąca działanie lub bezczynność organu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie ma obowiązku uiszczenia kosztów sądowych, na które składają się opłaty sądowe i zwrot wydatków. Opłaty sądowe to wpis i opłata kancelaryjna. Wpis jest pobierany od pism rozpoczynających postępowanie przed sądem administracyjnym, a opłata kancelaryjna - za stwierdzenie prawomocności oraz wydawanie wszelkiego rodzaju odpisów, kopii dokumentów itp.
Koszty zastępstwa procesowego
Ubezpieczeni reprezentowani przed sądem przez wykwalifikowanych pełnomocników sądowych niejednokrotnie już w odwołaniu wnoszą o zasądzenie od organu rentowego kosztów zastępstwa procesowego. Taki wniosek jest dopuszczalny, jednak sądy rzadko zasądzają od ZUS koszty zastępstwa procesowego na rzecz odwołującego się.
Ubezpieczony jako strona odwołująca może złożyć wniosek o ustanowienie dla niej obrońcy z urzędu. Sąd przychyla się do wniosku o ustanowienie obrońcy z urzędu, jeżeli osoba, która odwołała się od decyzji ZUS, wykaże, że sama nie może należycie prowadzić swoich spraw, ma trudności z podejmowaniem czynności procesowych. Sąd powinien także przychylić się do wniosku, gdy sprawa jest wyjątkowo skomplikowana, a odwołujący się nie może zatrudnić wykwalifikowanego pełnomocnika sądowego bez znacznego uszczerbku finansowego dla siebie lub swojej rodziny. Koszty przyznania stronie obrońcy z urzędu ponosi Skarb Państwa.
Osoba, która odwołała się od decyzji ZUS, ma prawo do ustanowienia pełnomocnika procesowego. Pełnomocnikiem może być adwokat, radca prawny lub inna osoba fizyczna. Jednak gdy zostanie ustanowiony wykwalifikowany pełnomocnik, np. radca prawny, to za prowadzenie sprawy należy mu się wynagrodzenie. Rozporządzenie z 28 września 2002 r. (DzU nr 163, poz. 1349) określa minimalne stawki za prowadzenie spraw z zakresu prawa pracy (w tym ubezpieczeń społecznych).
Koszty zastępstwa procesowego obejmują wynagrodzenie i wydatki pełnomocnika, który jest adwokatem lub radcą prawnym, bądź koszty przejazdów do sądu i równowartość utraconego zarobku pełnomocnika, który nie jest adwokatem lub radcą prawnym.
Sąd w przypadku sprawy, która zakończy się przegraną ZUS, może na wniosek strony reprezentowanej przez zawodowego pełnomocnika zasądzić od organu rentowego zwrot kosztów zastępstwa procesowego.
Powołanie biegłych
W sprawach sądowych z zakresu ubezpieczeń społecznych regułą jest powoływanie przez sąd biegłych, głównie z zakresu nauk medycznych. Z wnioskami o powołanie biegłego mogą również wystąpić strony procesu.
Wyznaczeni biegli mają obowiązek udzielenia odpowiedzi na pytania sądu zawarte w postanowieniu o powołaniu biegłego. W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych są to przeważnie pytania dotyczące zdolności do podjęcia pracy, określenia wysokości procentowego uszczerbku na zdrowiu czy ustalenia prawa do renty. Aby biegły mógł sporządzić taką opinię, odwołujący zostaje przez sąd zobowiązany do osobistego stawiennictwa w wyznaczonym miejscu i czasie w celu poddania się badaniu i do dostarczenia pełnej dokumentacji będącej w jego posiadaniu. Biegły ma obowiązek stawienia się na wezwanie sądu i złożenia dodatkowych wyjaśnień do wydanej już uprzednio opinii, odpowiadanie na pytania sądu, odwołującego i pełnomocnika organu rentowego.
W orzeczeniach o przyznaniu biegłemu wynagrodzenia sąd powinien wskazać, jaką czynność i na jaką okoliczność wykonał biegły, z uwzględnieniem czasu jego pracy. Sąd apelacyjny w wyroku z 5 listopada 2003 r. (II AKz 926/03, KZS 2004/2/55) uznał, że nie jest dopuszczalne stosowanie stawek wynagrodzenia przewidzianych za udział biegłego w czynności sądowej w sytuacji, gdy przyznaje się wynagrodzenie za wydanie opinii.
Przy powołaniu biegłych zarówno odwołujący, jak i ZUS nie są zobowiązani do ponoszenia kosztów m.in. sporządzenia opinii, dojazdu biegłego do sądu czy nakładu jego pracy. Koszty te ponosi Skarb Państwa.
Koszt powołania biegłego jest wydatkiem sądowym.
• art. 14, art. 36, art. 96 § 1 pkt 4 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (DzU nr 167, poz. 1398 ze zm.),
• art. 1302 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego,
• art. 83 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2007 r. nr 11, poz. 74 ze zm.),
• art. 239 pkt 1e ustawy z 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (DzU nr 153, poz. 1270 ze zm.),
• § 11 rozporządzenia z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (DzU nr 163, poz. 1349 ze zm.).
Katarzyna Tymoszuk-Kacprzyńska
specjalista w zakresie prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
Orzecznictwo uzupełniające:
• Przepis art. 1302 § 3 k.p.c. stosuje się do środków odwoławczych i środków zaskarżenia podlegających opłacie podstawowej, o której mowa w art. 35 i 36 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. (Uchwała Sądu Najwyższego z 26 września 2006 r., II UZP 11/06, OSNP 2007/11-12/163)
• Pojęcie opłaty w wysokości stałej obejmuje nie tylko opłatę stałą w rozumieniu nowej ustawy o kosztach sądowych, ale również opłatę podstawową, o której mowa w art. 14 ustawy z 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. W konsekwencji, wniesienie apelacji bez uiszczenia opłaty podstawowej przez adwokata reprezentującego uczestnika postępowania zwolnionego od kosztów sądowych w całości skutkuje odrzuceniem apelacji. (Postanowienie Sądu Najwyższego z 7 listopada 2006 r., I CZ 91/06)
• O zwolnieniu od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych na podstawie art. 239 pkt 1 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi decyduje wyłącznie to, czy przedmiot skargi dotyczy jednej ze spraw wymienionych w tym przepisie, niezależnie od tego, czy stroną skarżącą jest osoba fizyczna czy inny podmiot. (Postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 2 lutego 2007 r., II OSK 65/07, ONSAiWSA 2007/4/80)