Przepisy prawa pracy nie zawierają zamkniętego katalogu powinności pracowniczych. Zakres obowiązków pracowników określają obok przepisów prawa pracy także postanowienia umowy o pracę oraz – jeżeli chodzi o ich konkretny kształt – zwyczaj zakładowy (wyrok SN z 23 października 2003 r.). Bardzo dużą rolę w tym zakresie odgrywa również orzecznictwo Sądu Najwyższego i poglądy doktryny prawa pracy.
Wykonywanie pracy
Obowiązek wykonywania pracy skonkretyzowany jest przez wymóg jej świadczenia sumiennie i starannie.
Nakaz sumiennej pracy polega na wykonywaniu pracy z pełnym wykorzystaniem własnych kwalifikacji, umiejętności. Z drugiej strony nawet sumienne i staranne wykonywanie pracy nie gwarantuje zatrudnienia, gdyż nie jest tożsame z uznaniem przydatności do wykonywania zawodu (wyrok SN z 31 stycznia 2001 r.).
Pracownik powinien także wykonywać pracę z należytą starannością. Za pracę staranną – zgodnie z poglądami doktryny – możemy uznać pracę, która jest wykonywana w sposób dokładny, zgodny z ogólnymi wymogami technicznymi, wskazówkami i instrukcjami związanymi z rodzajem pracy.
W odróżnieniu od pracy sumiennej staranna praca jest mierzalna obiektywnie w odniesieniu do wzorca przeciętnie starannego zachowania pracowników, tj. do standardów obowiązujących przy wykonywaniu określonego zajęcia w celach zarobkowych.
Polecenie pracodawcy
Pracownik ma także obowiązek stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Podporządkowanie się pracodawcy jest bowiem istotną cechą stosunku pracy. Pracownik co do zasady może odmówić wykonania tylko takiego polecenia przełożonego, które nie będzie dotyczyło umówionej pracy oraz gdy będzie naruszało ogólnie obowiązujące normy prawa (wyrok SN z 16 września 1990 r.).
Przykład
Pracownik był zatrudniony na stanowisku grafika. Ponieważ przełożony wiedział, że brat pracownika pracuje jako kasjer na stadionie, polecił mu udać się na stadion w dzień meczu w celu zakupu wejściówek. Pracownik odmówił wykonania polecenia pracodawcy. Miał do tego prawo, gdyż wykonanie tej czynności nie mieściło się w zakresie jego obowiązków pracowniczych, ponadto stanowiłoby nadużycie pozycji przełożony–podwładny.
Od powyższej zasady przepisy przewidują jednak wyjątki. Jedynie w dwóch sytuacjach pracownik będzie zmuszony wykonywać pracę, która nie wynika z zawartej umowy o pracę.
Dotyczy to:
- powierzenia pracownikowi innej pracy niż określona w umowie o pracę na czas nieprzekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym w razie wystąpienia uzasadnionych potrzeb pracodawcy (art. 42 § 4 k.p.),
- powierzenia pracownikowi innej odpowiedniej pracy w czasie przestoju (art. 81 § 3 k.p.).
Co więcej, w żadnym wypadku pracownik nie musi stosować się do bezprawnych poleceń przełożonego, nawet jeśli dotyczyłyby one umówionej pracy. Bezkrytyczne wykonanie przez pracownika bezprawnych poleceń przełożonego może uzasadniać wypowiedzenie umowy o pracę (wyrok SN z 10 września 1997 r.). Ponadto pragmatyki służbowe mogą odmiennie regulować konsekwencje braku podporządkowania się pracownika niezgodnym z prawem poleceniom służbowym.
Należy przy tym podkreślić, że pracownik, choć nie jest pozbawiony prawa do krytyki poleceń przełożonego, nie został automatycznie zwolniony z obowiązku wykonania polecenia, które w jakiś sposób stoi w sprzeczności z jego przekonaniem co do sposobu wykonania swoich obowiązków. Jak podkreślił Sąd Najwyższy, stanowcza odmowa podporządkowania się poleceniom zwierzchników pozostaje w oczywistej sprzeczności z pozycją pracownika, który mając prawo, a nawet obowiązek przedstawienia swoich krytycznych uwag w stosunku do działań przełożonych, powinien się jednak dostosować do ich legalnych poleceń, które dotyczą pracy (wyrok SN z 2 września 1982 r.).
Przepisy milczą natomiast na temat formy polecenia pracodawcy. Oznacza to, że polecenie może zostać wydane zarówno w postaci pisemnej, jak i ustnej. Z pewnością w interesie każdej ze stron stosunku pracy powinno być udzielenie i otrzymanie polecenia służbowego na piśmie. W razie ewentualnego sporu na linii pracownik–pracodawca ułatwi to udowodnienie, jaka była faktyczna treść polecenia.
Pozostałe obowiązki kodeksowe
Przepisy Kodeksu pracy nie zawierają zamkniętego katalogu obowiązków pracowniczych. Ich sprecyzowanie następuje najczęściej w umowie o pracę bądź też w załączonym do niej zakresie obowiązków. W ich konkretyzacji służy jednak pracodawcy katalog powinności, które pracownik – niezależnie od treści indywidualnej umowy o pracę, sposobu nawiązania stosunku pracy czy zajmowanego stanowiska – musi zawsze bezwzględnie respektować.
Pracownik jest zobowiązany w szczególności:
- przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy (tj. świadczyć pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, a na polecenie pracodawcy – również w godzinach nadliczbowych),
- przestrzegać regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku (tj. reguł organizacyjnych znajdujących się w innych aktach wewnątrzzakładowych, jak również w indywidualnych poleceniach pracodawcy),
- przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych (tzn. pracownik ma obowiązek chronić życie i zdrowie innych uczestników procesu pracy),
- dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie (tj. wykorzystywać wszystkie środki zabezpieczenia mienia udostępnione mu przez pracodawcę),
- zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę (tj. przede wszystkim nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności),
- przestrzegać tajemnicy określonej w odrębnych przepisach (głównie tajemnicy państwowej i służbowej),
- przestrzegać w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego (tj. norm o charakterze pozaprawnym, na które składają się normy moralne i dobre obyczaje).
Podstawa prawna:
- art. 94 ust. 1, art. 100 Kodeksu pracy.
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 23 października 2003 r. (I PK 425/02, OSNP 2004/20/345),
- wyrok SN z 31 stycznia 2001 r. (I PKN 589/00, OSNP 2002/20/485),
- wyrok SN z 16 września 1990 r. (I PRN 38/90, OSNC 1991/10–12/126),
- wyrok SN z 10 września 1997 r. (I PKN 244/97, OSNP 1998/12/358),
- wyrok SN z 2 września 1982 r. (I PR 78/82, OSP 1983/9/184).