Podstawowym obowiązkiem pracownika jest wykonywanie pracy określonego rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy oraz w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym. Obowiązkowi temu odpowiada zobowiązanie pracodawcy do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem (art. 22 § 1 k.p.). Nie oznacza to jednak, że przez cały dobowy wymiar czasu pracy pracownik jest zobowiązany świadczyć pracę, do której się zobowiązał. Przepisy prawa pracy przyznają pracownikowi prawo do przerw w pracy uzależnionych m.in. od dobowego wymiaru czasu pracy (przerwa 15-minutowa dla wszystkich pracowników pracujących dłużej niż 6 godzin dziennie – art. 134 k.p. i przerwa dla pracowników młodocianych pracujących dłużej niż 4,5 godziny dziennie – art. 202 § 31 k.p.) lub sposobu wykonywania pracy (przerwy dla pracowników pracujących w szczególnie uciążliwych lub szkodliwych warunkach – art. 145 k.p. lub przy komputerze § 7 pkt 2 rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe). Prawo do przerw przysługuje także ze względu na sytuację życiową pracowników (matki karmiące piersią – art. 187 k.p.).
Przerwa 15-minutowa
Każdy pracownik, którego dobowy wymiar czasu pracy wynosi co najmniej 6 godzin, ma prawo do jednej 15-minutowej przerwy wliczanej do czasu pracy, tj. płatnego odpoczynku od pracy, którego nie trzeba odpracowywać (art. 134 k.p.). Przy czym nie ma znaczenia, czy pracownik pracuje 6 czy 12 godzin, przerwa nie ulega podwojeniu proporcjonalnie do przepracowanych godzin. Jedynie pracownicy młodociani mają prawo do 30-minutowej nieprzerwanej przerwy wliczanej do czasu pracy, pod warunkiem że pracują więcej niż 4,5 godziny w danym dniu (art. 202 § 31 k.p.).
Dłuższą przerwę wliczaną do czasu pracy mogą przewidywać przepisy wewnątrzzakładowe, np. regulamin pracy czy układ zbiorowy pracy, w myśl zasady uprzywilejowania pracownika (art. 9 § 2 i 3 k.p.). W szczególności wydaje się to uzasadnione w systemie równoważnego czasu pracy z możliwością wydłużenia dobowego czasu pracy. Natomiast, w sytuacji gdy pracownik pracuje krócej niż 6 godzin dziennie, przerwa w ogóle nie przysługuje.
Przerwa musi być wykorzystana w całości, co oznacza, że nie może zostać podzielona np. na dwie lub trzy krótsze przerwy, które łącznie będą wynosiły 15 minut. Ponadto przepisy prawa pracy nie precyzują, kiedy powinna zostać przez pracownika wykorzystana, pozostawiając w tym zakresie swobodę pracodawcy. Oznacza to, że przerwa może być ustalona sztywno (tj. o tej samej godzinie) dla wszystkich pracowników w zakładzie lub też dla pracowników poszczególnych działów. Dopuszczalne jest także ustalenie, że przerwa będzie wykorzystywana o dowolnej porze, według indywidualnej decyzji poszczególnych pracowników w uzgodnieniu z przełożonym. Niedopuszczalne jest natomiast wykorzystanie przerwy w ten sposób, że pracownicy będą zaczynali pracę 15 minut później lub będą kończyli pracę 15 minut wcześniej. Wykorzystanie przerwy powinno nastąpić w ten sposób, że zarówno przed przerwą, jak i po przerwie praca będzie wykonywana.
Godzinna przerwa niewliczana do czasu pracy
Oprócz 15-minutowej przerwy pracodawca może wprowadzić także jedną, maksymalnie godzinną, przerwę niewliczaną do czasu pracy, która może zostać wykorzystana przez pracownika na załatwienie spraw osobistych lub na zjedzenie posiłku (art. 141 § 1 k.p.). Pracownikowi za czas tej przerwy nie przysługuje wynagrodzenie. Pracodawca może wypłacić pracownikom wynagrodzenie za czas przerwy, jeżeli odpowiedni zapis zostanie zamieszczony w wewnątrzzakładowym prawie pracy.
Przerwę wprowadza się w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy. W sytuacji gdy pracodawca nie jest zobowiązany do ustalenia regulaminu pracy i nie jest objęty układem zbiorowym pracy, przerwę można wprowadzić na mocy postanowień umowy o pracę (art. 141 § 2 k.p.). Przy czym dopuszczalne jest wprowadzenie tylko jednej przerwy niewliczanej do czasu pracy. Przerwa ta może być udzielana wszystkim pracownikom równocześnie w tym samym czasie lub swobodnie, w zależności od potrzeb pracowników.
Przerwa dla matek karmiących
Pracownicy, która karmi dziecko piersią, przysługują dwie półgodzinne przerwy w pracy wliczane do czasu pracy, a więc płatne. Jeśli pracownica karmi piersią więcej niż jedno dziecko, ma prawo do dwóch 45-minutowych przerw w pracy (art. 187 k.p.). W przypadku gdy pracownica pracuje krócej niż 4 godziny dziennie, przerwy w ogóle nie przysługują. Jeżeli natomiast czas pracy matki karmiącej jest dłuższy niż 4 godziny, ale nie przekracza 6 godzin dziennie, przysługuje jej tylko jedna przerwa, odpowiednio albo półgodzinna (jedno dziecko) albo 45-minutowa (więcej niż jedno dziecko). Przy udzielaniu przerw na karmienie wiek dziecka lub dzieci nie ma znaczenia. Oznacza to, że przerwy te są udzielane tak długo jak długo pracownica karmi piersią, co jest sprawą indywidualną.
Na wniosek pracownicy obie przerwy mogą zostać udzielone łącznie. W praktyce zaś sprowadza się do tego, że pracownica karmiąca dziecko lub dzieci, rozpoczyna pracę później lub kończy ją wcześniej o łączny czas przerw.
Chcąc skorzystać z przerw, pracownica powinna złożyć odpowiedni wniosek, a na żądanie pracodawcy dostarczyć zaświadczenie lekarskie.
Praca w warunkach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych
Skrócenie czasu pracy dla pracowników wykonujących pracę w warunkach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych może polegać zarówno na ustaleniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy, np. trzy 15-minutowe przerwy lub jedna półgodzinna, jak też na obniżeniu norm czasu pracy mocą przepisów wewnątrzzakładowych, np. z 8 godzin dziennie na 7 (art. 145 § 1 k.p.). W przypadku wykonywania prac monotonnych lub prac w tempie z góry ustalonym (np. praca na taśmie produkcyjnej) wprowadzenie przerw w pracy jest obligatoryjne. Przerwy te przysługują pracownikom niezależnie od 15-minutowej przerwy „śniadaniowej”, są wliczane do czasu pracy, a więc i płatne.
Wykaz stanowisk pracy, na których przysługują pracownikom dodatkowe przerwy, ustala pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami w trybie i na zasadach określonych w art. 23711a oraz 23713a k.p., a także po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami (art. 145 § 2 k.p.). Wykaz stanowisk określa się w regulaminie pracy lub układzie zbiorowym pracy.
Podstawa prawna:
- art. 9 § 2 i 3, art. 22 § 1, art. 134, 141, 145, 187, art. 202 § 31 Kodeksu pracy,
- § 7 pkt 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (DzU nr 148, poz. 973).