Pozorna umowa o pracę

Oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru jest nieważne.

Z pozornością mamy do czynienia, jeżeli:

• osoba składająca oświadczenie woli nie chce wywołać skutków prawnych z niego płynących,

• druga strona wie o tym zamiarze oraz godzi się na to.

Sankcja nieważności jest bardzo dotkliwa. Na nieważność oświadczenia woli może powołać się każdy, w każdym czasie, a w razie sporu sąd ma obowiązek brać nieważność pod rozwagę nawet, jeżeli nikt nie zgłosi takiego zarzutu.

Jak rozumieć pozorność

Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą z pozorną umową o pracę mamy do czynienia, jeżeli strony przy jej zawarciu przewidują, że pracownik nie będzie świadczył pracy, a pracodawca nie ma zamiaru z tej pracy korzystać. Jedynym celem stron jest umożliwienie pracownikowi korzystania ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego (wyrok SN z 23 lutego 2005 r., III UK 200/04).

Okolicznościami, które mogą wskazywać na pozorność złożonych oświadczeń woli, są np. zły stan zdrowia pracownika uniemożliwiający mu podjęcie jakiejkolwiek pracy, nieokreślenie w umowie o pracę zakresu jego obowiązków lub obiektywny brak zapotrzebowania na jego pracę ze względu na brak zamówień (wyrok SN z 2 lutego 2000 r., II UKN 359/99).

W praktyce pozorne umowy o pracę najczęściej zawierane są między osobami bliskimi. Należy jednak zauważyć, że samo zatrudnienie przez osobę bliską nie stanowi podstawy do uznania, że umowa jest pozorna (wyrok SN z 13 maja 2004 r., II UK 365/03).

Przykład

Joanna K. została zatrudniona przez swojego teścia na stanowisku księgowej. W dniu zawarcia umowy o pracę była w ciąży. Po zawarciu umowy nie wykonywała ona pracy, lecz korzystała ze zwolnień lekarskich. Obowiązki związane z księgowością wykonywała na podstawie umowy cywilnoprawnej zewnętrzna firma. Joanna K. wykonywała jednak na rzecz firmy teścia drobne czynności porządkowe. ZUS uznał, że umowa o pracę została zawarta dla pozoru i odmówił wypłacenia zasiłku chorobowego oraz macierzyńskiego. Wskazuje na to niewykonywanie przez Joannę K. swoich obowiązków oraz trwałe przekazanie obowiązków związanych z jej stanowiskiem zewnętrznej firmie rachunkowej. Nie zmienia również tej interpretacji to, że Joanna K. wykonywała drobne prace na rzecz firmy. Nie były one związane ze stosunkiem pracy i stanowiskiem wskazanym w umowie o pracę (wyrok SN z 10 lutego 2006 r., I UK 186/05).

Wykonywanie pracy

Umowa nie jest pozorna, jeżeli na jej podstawie praca jest rzeczywiście wykonywana. Nie zmienia tego nawet ustalenie, że głównym celem jej zawarcia było objęcie pracownika ubezpieczeniem społecznym (wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z 21 stycznia 2005 r., I U 3919/04). Jest to bowiem jeden z legalnych celów zawierania umowy o pracę (wyrok SN z 10 lutego 2006 r., I UK 186/05).

Przykład

Anna M. prowadziła zakład fryzjerski. W tym samym budynku zakład fryzjerski prowadziła jej matka Maria Z. Obie panie zatrudniły się nawzajem i zgłosiły się do ubezpieczenia społecznego. Obie też w rzeczywistości świadczyły usługi fryzjerskie zarówno w swoim zakładzie, jak i w sąsiadującym zakładzie fryzjerskim. Oba zakłady otwarte były w tych samych godzinach i wykonywanie wzajemnie usług uzależnione było od zwiększonej w danej chwili liczby klientów. Przeprowadzona kontrola ZUS wykazała, że żadna z pań nie prowadziła ewidencji czasu pracy, brak było dokumentacji pracowniczej oraz określenia zakresu obowiązków pracowniczych. Mimo że każda z pań wykonywała usługi fryzjerskie w zakładzie fryzjerskim drugiej, umowy o pracę były wadliwe. Wskazywał na to brak podstawowych elementów stosunku pracy między obiema paniami, tj. podporządkowania organizacyjnego i służbowego, wykonywania pracy w miejscu i czasie wskazanym przez pracodawcę, w stałych godzinach pracy. Nie zmienia tego ustalenia to, że praca była wykonywana, ponieważ jej wykonywanie miało inną niż stosunek pracy podstawę. Należy wspomnieć, że sąd w podanym wyżej stanie faktycznym ustalił, iż obie panie łączyła nienazwana umowa cywilnoprawna, na podstawie której współpracowały w ramach prowadzonej przez nie działalności gospodarczej (wyrok SN z 5 października 2006 r., I UK 120/06).

Zatrudnianie kobiet w ciąży

W orzecznictwie słusznie zauważono, że nie można automatycznie domniemywać pozorności umów o pracę zawieranych z kobietami w ciąży. Doprowadziłoby to bowiem do praktycznego zakazu zawierania z nimi umów o pracę. W konsekwencji doszłoby do naruszenia w sposób zasadniczy podstawowych regulacji antydyskryminacyjnych.

Jeżeli zatem kobieta w ciąży zawiera umowę o pracę i w rzeczywistości ją wykonuje, to umowa taka nie może zostać uznana za pozorną nawet, jeżeli głównym celem jej zawarcia było objęcie pracownicy ubezpieczeniem społecznym. W praktyce jednak zdarza się, że w takich sytuacjach kwestionowana jest wysokość wynagrodzenia pracownicy stanowiąca podstawę wymiaru świadczeń z ubezpieczeń społecznych (wyrok SN z 6 lutego 2006 r., III UK 156/05).

Konsekwencje zawarcia umowy dla pozoru

Jak już wskazano powyżej, pozorna umowa o pracę jest nieważna. W konsekwencji wadliwe jest również zgłoszenie na jej podstawie pracownika do ubezpieczenia. Jakiekolwiek świadczenia otrzymane przez pracownika będą tzw. świadczeniami nienależnie pobranymi. Będzie on zobowiązany zwrócić je wraz z odsetkami.

Poważne konsekwencje grożą również pracodawcy. Zgłoszenie pracownika do ubezpieczeń społecznych na podstawie pozornej umowy o pracę jest zgłoszeniem nieprawidłowym. Jeżeli na tej podstawie pracownik uzyskał świadczenie z ubezpieczenia, a działanie pracodawcy miało na celu osiągnięcie korzyści majątkowej, wyczerpuje ono znamiona przestępstwa oszustwa. Zagrożone jest ono karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

Podstawa prawna:

• art. 83 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (DzU nr 16, poz. 63 ze zm.),

• art. 86 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2007 r. nr 11, poz. 74 ze zm.),

• art. 286 § 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (DzU nr 88, poz. 553 ze zm.),

• orzecznictwo sądowe:

– wyrok SN z 2 lutego 2000 r. (II UKN 359/99, OSNP 2001/13/447),

– wyrok SN z 13 maja 2004 r. (II UK 365/03,Mon.Prawn. 2006/5/260),

– wyrok SN z 23 lutego 2005 r. (III UK 200/04, OSNP 2005/18/292),

– wyrok SN z 6 lutego 2006 r. (III UK 156/05, niepubl.),

– wyrok SN z 10 lutego 2006 r. (I UK 186/05, niepubl.),

– wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z 21 stycznia 2005 r. (V U 3919/04, OSAB 2005/3/65).