Przepisy Kodeksu pracy o czasie pracy mające na celu przeciwdziałanie nadmiernemu obciążeniu pracą i umożliwienie godzenia aktywności zawodowej z życiem rodzinnym i osobistym wprowadzają tym samym minimalne standardy ochrony pracownika. Posiadają one szczególny charakter, gdyż nie mogą być zmieniane czy modyfikowane nawet za zgodą samego pracownika bądź jego przedstawicieli działających w zakładzie pracy.
Czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy (art. 128 § 1 k.p.). Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, co do zasady nieprzekraczającym 4 miesięcy. Przepisy określają zatem maksymalną liczbę godzin pracy, jaką w skali doby oraz tygodnia może przepracować pracownik. Normy czasu pracy rozumianej jako granicy, maksimum pozostawania pracownika do dyspozycji pracodawcy w obrębie doby pracowniczej i tygodnia pracy, nie należy utożsamiać z wymiarem, czyli liczbą godzin przypadających do przepracowania w konkretnej jednostce czasu: dobie, tygodniu lub okresie rozliczeniowym przyjętym do obliczania średniotygodniowej normy czasu pracy. Norma stanowi miernik abstrakcyjny, jednolity dla wszystkich pracowników, w odróżnieniu od wymiaru mającego charakter konkretny, dla którego liczba godzin pracy określających obciążenie pracownika może być różna w perspektywie poszczególnych dni lub tygodni.
Systemy czasu pracy
Pracownicy mogą pracować w różnych systemach czasu pracy, do których przepisy Kodeksu pracy zaliczają podstawowy system czasu pracy (nienazwany wprost, ale określony w art. 129 k.p.), równoważny system czasu pracy, przedłużony czas pracy, przerywany czas pracy, zadaniowy czas pracy, skrócony czas pracy, system skróconego tygodnia pracy oraz system pracy weekendowej.
WAŻNE!
Zastosowanie w zakładzie pracy systemu czasu pracy innego niż system podstawowy wymaga jego wprowadzenia odpowiednim aktem kształtującym organizację procesu pracy, np. regulaminem pracy lub, w przypadku systemu przerywanego czasu pracy, wyłącznie układem zbiorowym pracy.
Rozkłady czasu pracy
Rozkład czasu pracy to sposób planowania czasu, w którym pracownik jest zobowiązany pozostawać do dyspozycji pracodawcy w poszczególnych dniach i tygodniach okresu rozliczeniowego. Innymi słowy jest to formalne wskazanie, w jakich dniach i jakich godzinach pracownicy mają świadczyć pracę, a jakie dni pozostają dla nich dniami wolnymi od pracy.
W zależności od rodzaju pracodawcy, aby ustalić rozkład czasu pracy, obowiązuje odpowiedni tryb do jego wprowadzenia:
- należy zawrzeć go w układzie zbiorowym, jeżeli pracodawca jest nim objęty,
- można umieścić go w regulaminie pracy w sytuacji, gdy pracodawca zatrudnia powyżej 20 pracowników, a nie jest objęty układem zbiorowym pracy,
- następuje to również w obwieszczeniu, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy ani zobowiązany do wydawania regulaminu pracy (czyli zatrudniający mniej niż 20 pracowników).
WAŻNE!
Obwieszczenie oraz regulamin obowiązują pracowników po upływie 2 tygodni od dnia podania aktu do wiadomości pracowników w sposób przyjęty u danego pracodawcy, czyli np. przez wywieszenie na tablicy ogłoszeń czy przekazanie pracownikom informacji na piśmie lub za pomocą poczty elektronicznej.
Wskazania wymaga, że jedynie w odniesieniu do systemów czasu pracy charakteryzujących się stabilnością w zakresie godzin i dni pracy (głównie podstawowy system czasu pracy i skrócony system czasu pracy) możliwe jest kompleksowe uregulowanie rozkładu czasu pracy w układzie, regulaminie lub obwieszczeniu. Należy jednak pamiętać, że w przypadku zastosowania takiego rozwiązania każda zmiana rozkładu czasu pracy wiąże się ze zmianą ww. aktów, w których rozkład został zawarty zgodnie z trybem określonym w przepisach Kodeksu pracy.
Przykład
W zakładzie pracy obowiązuje podstawowy system czasu pracy. Zgodnie z ustalonym w regulaminie pracy rozkładem czasu pracy pracownicy pracują od poniedziałku do piątku, przy czym pracę rozpoczynają o godz. 8.00 i mają 60-minutową przerwę niewliczaną do czasu pracy, pracę kończą o 17.00.
Przy stosowaniu w zakładzie pracy względnie stabilnych systemów czasu pracy nie jest konieczne ustalanie zindywidualizowanych rozkładów czasu pracy dla poszczególnych pracowników, chyba że wystąpią oni do pracodawcy ze stosownym wnioskiem. Natomiast w przypadku stosowania przez pracodawcę systemów przewidujących zmienność dni i godzin pracy w zależności od potrzeb (systemy równoważne), szczegółowe określenie rozkładu czasu pracy nie jest możliwe, toteż w aktach zbiorowych, np. regulaminie pracy, określa się elementy względnie stałe (tj. długość okresu rozliczeniowego, system czasu pracy, ewentualnie też, że np. przysługuje przerwa 60-minutowa niewliczana do czasu pracy), natomiast elementy zmienne, czyli np. godziny rozpoczynania i zakończenia pracy, są wówczas ustalane w harmonogramach pracy przyjmowanych z reguły dla poszczególnych pracowników i wskazujących dla nich konkretne dni i godziny pracy.
Przykład
W regulaminie pracy ustalony został rozkład czasu pracy, zgodnie z którym pracownicy rozpoczynają pracę o godz. 10.00, a kończą o 18.00. Pracownik w poniedziałek pracował od 10.00 do 18.00 i w tym dniu dostał polecenie od pracodawcy, aby we wtorek stawił się do pracy na godzinę 9.00. Zachowanie pracodawcy narusza ustalony w tym zakresie porządek pracy, co więcej pracownik, rozpoczynając we wtorek pracę o godz. 9.00, świadczy pracę w godzinach nadliczbowych.
Indywidualne harmonogramy czasu pracy
Ogólny rozkład czasu pracy określony w regulaminie pracy bądź układzie zbiorowym pracy może być modyfikowany dla poszczególnych pracowników. Polega to na ustalaniu dla nich indywidualnych harmonogramów czasu pracy, określających dni i godziny pracy. Przy czym w zasadzie jedynym ogranicznikiem wprowadzenia takiego harmonogramu jest konieczność odpowiednio wcześniejszego poinformowania pracownika o zastosowanym harmonogramie.
WAŻNE!
Pracodawca, ustalając rozkład czasu pracy na dany okres, jak również wprowadzając indywidualne harmonogramy czasu pracy dla poszczególnych pracowników, powinien w każdym przypadku planować liczbę godzin pracy wynikającą z obowiązujących pracownika norm czasu pracy. Zapobiegnie wtedy wykonywaniu przez pracownika pracy w godzinach nadliczbowych lub płaceniu za nieodpracowane godziny.
Podstawa prawna:
- art. 128, 129, 135–150 Kodeks pracy.