Pracoholizm to najprościej stan uzależnienia od swojej pracy, mający charakter obsesji połączonej z przymusem. Powoduje zaburzenie równowagi między najważniejszymi elementami życia, jakimi są: życie rodzinne i towarzyskie, praca czy potrzeby osobiste.
Jednak pracoholizm ma głębsze uwarunkowania, a to, co można zaobserwować, to tylko pewien syndrom procesów i zaburzeń wewnętrznych jednostki, gdyż granica między pracoholizmem a normą jest bardzo cienka i łatwo ją przekroczyć, nie zdając sobie z tego sprawy. A przecież nie każda osoba długo pracująca jest zaraz pracoholikiem. Nie jest pracoholikiem ktoś, kto musi ciężko pracować, aby zapewnić byt sobie i rodzinie, gdyż jego stosunek do pracy nie wynika ani z obsesji, ani z uzależnienia neurotycznego.
Pracoholikiem można być w każdym wieku i w każdym zawodzie. Jednak najbardziej narażeni na pracoholizm są ludzie na kierowniczych stanowiskach, zajmujący eksponowane stanowiska w różnych dziedzinach życia, właściciele firm, ale także ci, którzy nie potrafią oddzielić własnej pracy od reszty życia.
Uzależnienie to może odnosić się zarówno do pracy najemnej, jak i tej wykonywanej na użytek własny, a grozi w równej mierze mężczyznom, jak i kobietom. Wyraża się w szczególnej postawie wobec pracy, przez nadawanie jej zbyt dużego znaczenia w życiu. Pracoholizm często jest wiązany z dążeniem do sukcesów i kariery zawodowej, silną ambicją oraz wysokim poziomem motywacji osiągnięć i nierzadko jest pewną normą zachowań związanych z pracą. Praca wykonywana przez osobę uzależnioną traktowana jest jako dobro najwyższe z pominięciem innych istotnych wartości (np. rodziny), jednak prowadzi w końcu do utraty zdrowa, szczęścia, zakłócenia relacji interpersonalnych i życia społecznego.
Pracoholizm, podobnie jak inne uzależnienia, nie pojawia się nagle, to długofalowy proces, w którym można zauważyć przemianę w myśleniu, postępowaniu oraz funkcjonowaniu uzależnionego (zobacz schemat).
Jak rozpoznać uzależnionych?
Pracoholizm to uzależnienie od pracy o charakterze obsesji połączonej z przymusem. Osoby nim dotknięte:
- nie mają zdolności kontroli własnej pracy,
- sami stawiają sobie bardzo wysokie wymagania,
- praca wypełnia ich życie, staje się ich jedyną aktywnością życiową.
Obsesyjne zaangażowanie w pracę zwane jest zwykle szałem pracy, a wynika z pracoholicznego perfekcjonizmu, ale także z potrzeby rywalizacji. Perfekcjonizm ten przyczynia się do bezustannego podnoszenia poprzeczki wymagań, narzucania sobie kolejnych wyzwań, celów, obowiązków. Pracoholik ma także krytyczny stosunek wobec innych. Dlatego też nie ma stałego kryterium oceny osiągnięć, co prowadzi do ustawicznego niezadowolenia i coraz większego, niekontrolowanego obciążania się pracą. W końcu osoba dotknięta pracoholizmem nie może kontrolować zachowania związanego z pracą, przerwać jej czy przestać o niej myśleć z własnej woli, co nazywane jest wyłączeniem się. Ten swoisty przymus pracy występuje na poziomie umysłowym, ma wewnętrzny, poznawczy charakter oraz istnieje mimo skutków negatywnych dla zdrowia psychicznego oraz zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym jednostki, powodując brak zadowolenia z pracy i życia.
Pracoholicy utrzymują stałą strategię działania – „ciągłe zaangażowanie w pracę”, mimo że przynosi ona często porażki i powoduje duże przeciążenie psychofizyczne. Niska samoocena i brak poczucia własnej wartości przyczyniają się do rekompensowania jej przez nieskuteczne i usilne dążenie do sukcesów i uzyskanie aprobaty innych. Pracoholicy cechują się wysokim poziomem narcyzmu, przez co mają wyidealizowany obraz siebie, uważając się za wyjątkowych i lepszych od innych, jednak nieustannie niepokoją się o swoją pomyślność, zamykają się na innych. Kochają prestiż, pieniądze i sławę. Osoby skłonne do pracoholizmu cenią sobie własną pracę i karierę zawodową, dbają też o własny rozwój. Są skłonni do rywalizacji i ponoszenia ryzyka. Pracoholicy to pilni perfekcjoniści, jednocześnie nieśmiali i niepewni siebie, bardzo często ratujący się środkami antydepresyjnymi, lekami pobudzającymi, często też alkoholem i narkotykami.
Rodzaje pracoholizmu
Istnieją różne odmiany pracoholizmu.
- Pracoholizm pozorowany – osoby nim dotknięte są dyspozycyjne, oddane firmie bezgranicznie, pracują po godzinach, bo szef jeszcze jest w firmie, zajmują się równocześnie wieloma sprawami, jest ich wszędzie pełno, często przeszkadzają pozostałym, są mało efektywne i mało kreatywne.
- Pracoholizm niewolniczy (mobbingowy) – to zbytnie obciążanie pracą jednej osoby, która pracuje za kilka osób (wcześniej zwolnionych pracowników), osoba ta nie ma czasu na odpoczynek, urlop, żyje w ciągłym i permanentnym stresie.
- Pracoholizm obsesyjny – dotyka osób, które objęły stanowisko zgodnie ze swoim wykształceniem i umiejętnościami, mają wysokie aspiracje, pragną udowodnić, co potrafią, utożsamiają się bezgranicznie z firmą, zostają po godzinach, zabierają pracę do domu. Są niezwykle wymagający w stosunku do innych, każdego podwładnego sprawdzają osobiście, nie wierzą ludziom. Po pewnym czasie pracownika takiego dotyka wypalenie zawodowe (zobacz – „Jak rozpoznać wypalenie zawodowe u pracownika i jak sobie z nim poradzić?”, „Personel i Zarządzanie” Nr 6/255, 2011 r.).
- Pracoholizm ucieczkowy – występuje u osób żyjących pod wpływem permanentnych stresogenów (toksyczni rodzice, życiowi partnerzy o cechach biorców, chorzy psychicznie, alkoholicy), wówczas ucieczka w pracę znajduje częściowe uzasadnienie, ale nie daje rozwiązania.
- Pracoholizm twórczy – to pracoholizm artystów, pisarzy, dziennikarzy, naukowców, który objawia się brakiem umiejętności oddzielenia pracy od życia prywatnego.
- Pracoholizm nominowany – uzależniony jest od typu temperamentu i intelektu; melancholicy są bardziej skłonni do pracoholizmu, a cholerycy są pracoholikami od urodzenia, natomiast flegmatycy są na niego odporni, podobnie jak sangwinicy, dla których dobre relacje z ludźmi i życie towarzyskie liczą się najbardziej.
- Pracoholizm z wyboru – odnosi się do osób ciężko, długo i chętnie pracujących, zafascynowanych pracą i własnym rozwojem, zadowolonych i kochających życie, dla których praca jest wartością samą w sobie, jest ich stylem życia. Mimo swych walorów często są emocjonalnie izolowani i odtrącani przez bliskich, mimo iż sami tego nie czynią.
Pracoholizm – następstwa
Zmiany psychiki pracoholika następują powoli, przez wiele lat i właściwie są niezauważalne. Przeciętnie przez okres od 5 do 20 lat zmiany dotykają już wtedy pracoholika i powodują przeciążenie psychofizyczne oraz niską jakość i wydajność wykonywanej pracy z powodu ciągłego zaangażowania w pracę. Następuje okresowe załamanie formy i ataki zmęczenia, prowadzące do fizycznego i emocjonalnego wyczerpania. Występuje także chroniczne przemęczenie przeplatające się z nadaktywnością, zaburzenie osobowości i całkowity rozpad życia emocjonalnego, rodzinnego i związków z otoczeniem. Osoby dotknięte pracoholizmem są w domu „wiecznie nieobecni”, brakuje im empatii, występują u nich zachowania agresywne i nieodpowiedzialne, a także wypalają się zawodowo. Ostatecznie popadają w samotność, depresję, choroby i śmierć.
Jak z nim walczyć?
Aby nie stać się ofiarą pracoholizmu, należy umieć oddzielić pracę od życia rodzinnego i osobistego, potocznie często mówi się „wyłączyć się” czy „zamknąć za sobą drzwi”. Należy sobie zdawać z tego sprawę, że poza pracą jest cała reszta otaczającego nas świata, wbrew pozorom bardzo wartościowa i ciekawa.
Ważne jest by:
- być człowiekiem wielowymiarowym,
- widzieć innych z ich potrzebami, zaletami i wadami,
- znać swoje słabości i pracować nad nimi,
- pracować nad związkami z innymi ludźmi, pielęgnować je i cenić,
- być obecnym w życiu rodziny, jako jej członek, a nie bierny obserwator,
- czerpać przyjemność nawet z prostych codziennych czynności,
- znaleźć czas na ruch, zabawę i odpoczynek,
- zaprzestać przenoszenia pracy do domu,
- przestać się spieszyć, umieć zarządzać sobą w czasie,
- zrezygnować z chorobliwego współzawodnictwa,
- udzielać pochwał podwładnym za dobrze wykonane zadania,
- szukać wsparcia, dzięki któremu poprawi się sposób oceniania i umiejętność podejmowania mądrych decyzji.
Schemat
Fazy rozwoju pracoholizmu
@RY1@i13/2012/001/i13.2012.001.000.0045.101.jpg@RY2@
Źródło: C. Guerreschi, M. Marazziti, Nowe uzależnienia, Wyd. Salwator, Kraków 2005
Profil pracoholika
Cechy osobowości osób uzależnionych od pracy:
- silne pragnienie pracy i wewnętrzny jej przymus,
- brak przyjemności z wykonywanej pracy,
- nieustające poczucie braku istnienia bez pracy,
- możliwość spełniania siebie tylko w pracy,
- rosnąca potrzeba ciągłej aprobaty i uznania ze strony innych w pracy,
- wyrzuty sumienia, gdy nie pracują,
- coraz większe ilości czasu poświęcane na pracę,
- odtrącanie rodziny, bliskich i przyjaciół,
- brak czasu na dbanie o siebie i rodzinę,
- obawa przed uczuciem bliskości i troski ze strony najbliższych,
- brak umiejętności relaksacji i odpoczynku,
- niskie poczucie własnej wartości,
- niska samoocena, prowadząca do braku samoakceptacji,
- uzależnienie od alkoholu, środków pobudzających i narkotyków.