Diabeł tkwi w szczegółach

Jak zatem prawidłowo skonstruować umowę cywilnoprawną, jeśli zamiarem stron jest zawarcie umowy o charakterze cywilnym, a nie umowy o pracę?

Cechy umowy o pracę

W Kodeksie pracy nie znajdziemy definicji pracy jako elementu, który pozwala na odróżnienie stosunku pracy od innych stosunków zobowiązaniowych. Niemniej jednak jego przepisy zawierają pewne wskazówki, które pozwalają na odróżnienie stosunku pracy od innych stosunków zobowiązaniowych.

Należy pamiętać, że niektóre z elementów stosunku pracy mogą występować także w umowach cywilnoprawnych. Inne natomiast są bezwzględnie zakazane. Ważne jest również, aby ilość elementów charakterystycznych dla stosunku pracy nie była przeważająca. Dominująca liczba cech właściwych dla danego typu umowy decyduje o zakwalifikowaniu ocenianej umowy jako umowy tego właśnie typu. Dla stosunku prawnego, którego podstawę stanowi umowa o pracę, cechami właściwymi są:

• osobisty charakter świadczenia pracy,
• odpłatność pracy,
• podporządkowanie pracownika w procesie wykonywania pracy,
• ciągły charakter (trwałość) wzajemnych zobowiązań podmiotów,
• swoisty rozkład odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań (ryzyko podmiotu zatrudniającego).

Cechy te są istotne dla każdej umowy o pracę, niezależnie od jej rodzaju (wyrok SN z 28 października 1998 r., I PKN 416/98).

Art. 22 § 1 Kodeksu pracy

Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Art. 22 § 1¹ Kodeksu pracy

Zatrudnienie w warunkach określonych w § 1 jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy.

Elementy umowy cywilnoprawnej

Chęć zawarcia umowy cywilnoprawnej musi być wyrażona w każdym aspekcie, począwszy od oferty nawiązania współpracy. Wyraźnie powinno się w niej znaleźć sformułowanie, iż pracodawca poszukuje współpracownika na przykład na umowę zlecenia. Pozwoli to w przyszłości uniknąć wątpliwości, jaki był zamiar strony co do charakteru umowy, która miała być zawarta. Podpisując umowę cywilnoprawną, należy pamiętać, by nie żądać od kandydata na współpracownika świadectw pracy z poprzednich miejsc pracy. Takie dokumenty są bowiem wymagane przy nawiązywaniu stosunku pracy (wyrok SA w Warszawie z 19 czerwca 2002 r., III APa 197/01). Nie wolno również kierować jej na badania lekarskie.

W treści umowy cywilnoprawnej możemy natomiast zamieścić poniższe postanowienia, pamiętając, że nawet zamiar zawarcia umowy cywilnoprawnej, a także świadome podpisanie takiej umowy nie mogą nadać jej takiego charakteru, jeśli wykaże ona w przeważającym stopniu cechy stosunku pracy (wyrok SN z 9 lipca 2008 r., I PK 315/07).

Nazwa umowy

Dokładne określenie nazwy umowy nie jest istotne dla oceny rodzaju łączącego stosunku prawnego. O rodzaju zawartej umowy decyduje nie tyle jej nazwa, ile cel i zgodny zamiar stron. O wyborze podstawy zatrudnienia stanowi przede wszystkim zgodna, autonomiczna wola stron (wyrok SN z 26 marca 2008 r., I UK 282/07). Nie jest zatem konieczne precyzyjne ustalenie nazwy zawartej umowy dla ustalenia, że stron nie łączy stosunek pracy (wyrok SN z 14 lutego 2001 r., I PKN 256/00).

Obowiązek osobistego wykonywania czynności

Obowiązek osobistego wykonywania czynności zastrzeżony w umowie cywilnoprawnej nie przesądza o tym, że strony zawarły umowę o pracę. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy uznał, że określenie w umowie czynności z zastrzeżeniem ich osobistego wykonywania w określonych dniach i godzinach nie przesądza o nawiązaniu stosunku pracy, ponieważ takie elementy występują też w stosunkach cywilnoprawnych (wyrok SN z 6 października 1998 r., I PKN 389/98). W uzasadnieniu tego orzeczenia podkreślono, że osobiste wykonywanie powierzonych czynności jest charakterystyczne nie tylko dla stosunku pracy, ale również dla umów cywilnoprawnych, na przykład zasadą jest też przy wykonywaniu zlecenia, zaś możliwość powierzenia innej osobie wykonania zlecenia musi wynikać z treści umowy, ze zwyczaju lub być spowodowana okolicznościami (art. 738 § 1 zdanie pierwsze Kodeksu cywilnego).

W innym orzeczeniu podano, iż w niektórych umowach cywilnoprawnych strona dająca zlecenie jest zainteresowana tym, by przyjmujący zlecenie wykonywał czynności w określonym miejscu i czasie. Takie, czy podobne postanowienia mogą być też zawarte w nienazwanej umowie o świadczenie usług lub w umowie zlecenia. Wskutek tego jednak nie zmienia się charakter prawny umowy (wyrok SN z 16 stycznia 1979 r., I CR 440/78).

Dla bezpieczeństwa należałoby jednak ustalić, że współpracownik nie jest zobowiązany do wykonywania swych czynności systematycznie. Bezspornie będzie to dowodzić brak konstytutywnej cechy stosunku pracy odróżniający go od innych stosunków prawnych – osobistego świadczenia pracy w sposób ciągły.

Wynagrodzenie

Zasada odpłatności jest podstawową zasadą prawa pracy. Trudno sobie jednak wyobrazić, by w umowach cywilnoprawnych nie można było określić wynagrodzenia za wykonanie określonych czynności. Ponadto istnieje dowolność w ustaleniu sposobu wynagradzania. Nawet określenie godzinowej stawki wynagrodzenia nie przesądza o istnieniu umowy o pracę, jeżeli łączący strony stosunek prawny nie spełnia innych przesłanek wynikających z art. 22 § 1 k.p. (wyrok SN z 5 grudnia 2000 r., I PKN 133/00).

Jeżeli łączący strony stosunek prawny będzie zawierał cechy istotne dla umowy o pracę, to nawet uzależnienie wysokości wynagrodzenia od wpływów osiągniętych za wykonanie usług nie uchroni przed uznaniem, że mamy do czynienia z umową o pracę (wyrok SN z 7 października 1980 r., IV PRN 8/80). Jednakże osoba współpracująca powinna co miesiąc wystawiać rachunek lub w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą fakturę VAT.

Otrzymywanie faktur od współpracownika stanowi istotny dowód co do rodzaju zawartej umowy. Wynagrodzenie wypłacane na podstawie stosunku pracy nie jest obciążone podatkiem VAT, w przeciwieństwie do usług świadczonych na podstawie stosunku cywilnoprawnego. Umowa zawarta z osobą prowadząca działalność gospodarczą w zakresie świadczenia usług, która wystawia rachunek za wykonaną pracę, powiększony o podatek VAT – nie jest umową o pracę w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy (wyrok SA w Warszawie z 19 czerwca 2002 r., III APa 197/01).

Wykonywanie czynności pod nadzorem

Fundamentalną zasadą prawa pracy jest zasada podporządkowania. Może ona polegać na określeniu przez pracodawcę czasu pracy i wyznaczeniu zadań, natomiast co do sposobu ich realizacji pracownik ma pewien zakres swobody, zwłaszcza jeżeli wykonuje zawód twórczy (wyrok SN z 7 września 1999 r., I PKN 277/99).

W stosunkach cywilnoprawnych dopuszczalne jest wykonywanie czynności pod nadzorem zlecającego, ale nie w warunkach podporządkowania. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy uznał, że wykonywanie zleconych czynności pod nadzorem kierownika budowy nie przesądza o świadczeniu pracy w ramach podporządkowania pracowniczego (wyrok SN z 22 grudnia 1998 r., I PKN 517/98).

Dni wolne od pracy

W umowach cywilnoprawnych nie powinny znaleźć się zapisy dotyczące przyznania urlopu wypoczynkowego, który występuje w stosunkach pracy. Istnieje jednak możliwość zastąpienia urlopu tzw. dniami wolnymi udzielanymi w określonej w umowie liczbie za zgodą zleceniodawcy.

Taka konstrukcja umowna jest istotna, albowiem brak możliwości udzielenia urlopu przemawia przeciwko możliwości uznania stosunku prawnego za wynikający z umowy o pracę (wyroki Sądu Najwyższego z 12 stycznia 1999 r., I PKN 535/98 oraz z 6 października 1998 r., I PKN 389/98).

Nawet jeśli w umowie zawarty zostanie zapis o urlopie, to należy wprowadzić zapis, na mocy którego strona zobligowana będzie do odpracowania urlopu. Okoliczność, że stosunek prawny zawiera elementy obce stosunkowi pracy, jak na przykład konieczność odpracowania urlopu, przemawia przeciwko uznaniu pracowniczego charakteru zatrudnienia (wyrok SN z 12 stycznia 1999 r., I PKN 535/98).

Dyżury

Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy pracownik może być zobowiązany do pełnienia dyżuru. Dyżur nie jest jednak zastrzeżony wyłącznie dla stosunków pracy. Pełnienie dyżurów może mieć podstawę w umowie o świadczenie usług (art. 750 k.c.) (wyrok SN z 23 września 1998 r., II UKN 229/98).

Decyduje sposób wykonania umowy

Konstruując umowę cywilnoprawną, należy pamiętać, że mogą się w niej znaleźć postanowienia charakterystyczne dla stosunku pracy. Nasilenie cech właściwych także dla umowy o pracę nie może być jednak dominujące, bowiem skutkować będzie ustaleniem istnienia stosunku pracy.

Gdy jednak w zawartej umowie występują z równym nasileniem cechy umowy o pracę i innej umowy (na przykład zlecenia ochrony mienia), wówczas rozstrzygająca o typie umowy jest wola stron (wyrok SN z 18 czerwca 1998 r., I PKN 191/98). Najważniejsze jest jednak to, żeby bez względu na zapisy umowne sposób realizacji umowy miał charakter cywilnoprawny, a nie umowy o pracę. Zakwalifikowaniu umowy o świadczenie usług, jako umowy o pracę, nie stoi na przeszkodzie ani nazwa umowy określająca ją jako umowę cywilnoprawną, ani też postanowienia umowy, wskazujące na charakter stosunku cywilnoprawnego, lecz o takim zakwalifikowaniu decyduje jedynie sposób wykonywania umowy, a w szczególności realizowanie przez strony – nawet wbrew postanowieniom zawartej umowy – tych cech, które charakteryzują umowę o pracę i odróżniają tę umowę od innych umów o świadczenie usług (wyrok SN z 2 grudnia 1975 r., I PRN 42/75).