Problematyka kompetencji, jakimi powinny charakteryzować się osoby zajmujące kierownicze stanowiska, jest tematem często poruszanym przez psychologów pracy, ekonomistów, specjalistów do spraw zarządzania. Rzadziej pisze się o konieczności kreowania przez menedżerów odpowiedniego do pełnionej funkcji wizerunku autoprezentacyjnego. Dociekania naukowe i empiryczne w tym obszarze z jednej strony pozwalają poznać specyfikę funkcjonowania zawodowego i interpersonalnego menedżerów, z drugiej – przyczyniają się do zwiększenia efektywności zarządzania.
Czym jest autoprezentacja?
Przez pojęcie autoprezentacja czy kierowanie wrażeniem można rozumieć zachowania autoprezentacyjne, które ograniczone są do specyficznych sytuacji społecznych typu rozmowa kwalifikacyjna czy wybory prezydenckie. Sytuacje te zakładają brak autentyczności, pozerstwo autoprezentera oraz jego chęć manipulowania postawami odbiorców. Z takim sposobem rozumienia pojęcia autoprezentacja można spotkać się w obiegowej opinii, natomiast współczesne poglądy psychologów na autoprezentację wiążą się z szerokim jej definiowaniem – autoprezentacja uważana jest za wszechobecną cechę zachowań społecznych, warunkującą i usprawniającą relacje międzyludzkie, posiadającą niezaprzeczalny walor pragmatyczny. Umiejętna autoprezentacja jest specyficzną społeczną kompetencją, która powoduje, że przebieg interakcji ma charakter płynny. Autoprezentację wymienia się obok takich zdolności jak: asertywność, komunikacja werbalna i niewerbalna, nagradzanie, empatia, rozwiązywanie problemów.
Wizerunek autoprezentacyjny szefa
Osoba będąca liderem w danym zespole powinna wykazywać się szczególnymi zdolnościami w zakresie autoprezentacji oraz elastycznością w dostosowaniu kreowanych wizerunków siebie do otoczenia, kontekstu sytuacyjnego i odbiorców. Skuteczna autoprezentacja przywódcy powoduje zwiększenie jego kontroli nad zachowaniami innych ludzi. Jego główne funkcje zawodowe, czyli kierowanie aktywnością innych osób i wpływanie na innych w celu realizacji określonych zadań wspomagane jest poprzez kreowanie odpowiedniego wizerunku własnej osoby.
Jak stwierdza profesor Bańka, przywództwo jako proces oddziaływania na aktywność zorganizowanych grup ludzkich w kierunku ustanawiania i realizacji celów jest podstawowym elementem pracy menedżerskiej. Wprawdzie funkcje przywódcy i menedżera nie są tożsame, jednak dla osoby, która chce zająć w danej grupie pozycję lidera, umiejętność budowania wizerunku odpowiedniego dla roli jest bardzo ważna. Objęcie czy utrzymanie przywództwa pociąga za sobą konieczność wywarcia wrażenia odpowiadającego wzorcom przywódcy. Według najbardziej znanego badacza autoprezentacji Marka Leary’ego wiąże się to zarówno z demonstrowaniem cech składających się na prototyp przywódcy (np. stanowczość, troska o dobro grupy, skuteczność), jak i z unikaniem wywierania wrażenia odległego od wzorca (np. brak kompetencji, egoizm, słabość).
Leary wyszczególnia pięć cech ważnych dla autoprezentacji przywódców, które wprawdzie nie muszą być prezentowane permanentnie, ale czasami są konieczne dla uzyskania maksymalnej skuteczności. Lider powinien wywierać wrażenie człowieka:
- kompetentnego, fachowego,
- sympatycznego,
- moralnego i prowadzącego przykładny styl życia,
- spokojnego, opanowanego i pewnego siebie zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych,
- silnego, mogącego zastraszyć, onieśmielić, wymusić posłuszeństwo.
Kwestionariusz Wizerunków Autoprezentacyjnych
W celu zdiagnozowania ogólnej zdolności do autoprezentacji oraz tendencji do kreowania siebie jako osoby określonego typu stworzono Kwestionariusz Wizerunków Autoprezentacyjnych (KWA). Powstał on na podstawie koncepcji autoprezentacji przedstawionej przez Marka Leary’ego i został wykorzystany w badaniach autoprezentacji menedżerów. Kwestionariusz oprócz ogólnego wyniku dostarcza informacji na temat ujawnianych w zachowaniu wizerunków autoprezentacyjnych. Są to wizerunki:
1. Osoby atrakcyjnej fizycznie (adonizacja).
2. Osoby sympatycznej (ingracjacja).
3. Osoby kompetentnej (autopromocja).
4. Osoby postępującej moralnie (doskonałość moralna),
5. Osoby słabej, bezradnej (autoprezentacja bezradnościowa).
6. Osoby władczej, silnej, groźnej (intymidacja).
7. Osoby skromnej, nieszkodliwej (autoprezentacja ochronna).
8. Osoby niewinnej, bezkonfliktowej (autoprezentacja defensywna).
(Terminy w nawiasach dotyczą technik autoprezentacji występujących w literaturze obok nazw wizerunków autoprezentacyjnych).
Niektóre z powyższych wizerunków wydają się niezbędne w pracy menedżera (osoba kompetentna, postępująca moralnie, władcza, sympatyczna), inne – jak na przykład autoprezentacja bezradnościowa, ochronna, obronna) z pewnością nie przyczyniają się do zwiększania efektywności pracy. Zachowania autoprezentacyjne są jednakże uwarunkowane sytuacyjne, zależą przede wszystkim od celu, jaki należy zrealizować, oraz właściwości odbiorców autoprezentacji. Z tego względu elastyczność w dostosowywaniu kreowanych wizerunków do aktualnych zadań i potrzeb wydaje się nieocenioną kompetencją menedżera.
Możliwości wykorzystania KWA
Kwestionariusz Wizerunków Autoprezentacyjnych został stworzony i wykorzystany do badań empirycznych dotyczących zależności między kreowanymi przez menedżerów wizerunkami autoprezentacyjnymi a ich płcią psychologiczną i biologiczną.
Dobrze sprawdza się on również w indywidualnej diagnozie zdolności autoprezentacyjnych, zwłaszcza u menedżerów otwartych na informacje o sobie, pragnących zmian i osobistego rozwoju. KWA pozwala, na podstawie wyników w poszczególnych typach wizerunków, na nakreślenie profilu autoprezentacyjnego menedżera – sprawdzenie, które z wyników osiągają wysoki poziom, które niski i jak przekłada się to na efektywność jego pracy zawodowej.
Możliwe jest również przeprowadzenie – z wykorzystaniem przedstawionych w artykule informacji – szkolenia czy warsztatów na temat sposobów autoprezentacji menedżerów, a badanie kwestionariuszem można wówczas uczynić jednym z etapów szkolenia. Z pewnością przyczyni się to do uatrakcyjnienia zajęć, ale co najważniejsze: unaoczni osobom z grupy szkoleniowej/warsztatowej własne zasoby i deficyty w obszarze autoprezentacji.
Zadowalające właściwości psychometryczne kwestionariusza pozwalają również na spożytkowanie go w celach naukowych.
Klucz KWA
Kwestionariusz zawiera 39 stwierdzeń (zobacz wyżej). Respondent ustosunkowuje się do nich, posługując się pięciostopniową skalą. Instrukcja do KWA brzmi następująco: „Poniżej znajdują się różne stwierdzenia, z którymi może się Pan/Pani zgadzać lub nie. Proszę o ich uważne przeczytanie oraz ustosunkowanie się do każdego ze stwierdzeń poprzez wybór jednej z zamieszczonych pod stwierdzeniami odpowiedzi:
0 – całkowicie się nie zgadzam
1 – raczej się nie zgadzam
2 – nie mam zdania
3 – raczej się zgadzam
4 – całkowicie się zgadzam
Wybrane odpowiedzi proszę otoczyć kółkiem”.
Pod kwestionariuszem można umieścić prośbę o sprawdzenie, czy przy każdym stwierdzeniu została zaznaczona odpowiedź.
Całościowy wynik testu świadczy o poziomie zdolności autoprezentacyjnych. Oznacza ogólną zdolność do podejmowania zachowań autoprezentacyjnych (zróżnicowanych, dostosowanych do danego kontekstu społecznego). Wynik ten mieści się w granicach od 0 do 156 punktów. Uzyskuje się go przez zsumowanie punktów przydzielonych przez osobę badaną do każdego stwierdzenia.
Wyniki uzyskane przez respondenta w poszczególnych stwierdzeniach świadczą o tendencji do posługiwania się w kreowaniu siebie danym wizerunkiem autoprezentacyjnym. Tabela obok zawiera numery pozycji testowych i przyporządkowane im rodzaje wizerunków autoprezentacyjnych (taktyk autoprezentacyjnych) oraz liczbę punktów, jakie w danym typie wizerunku osoba badana może otrzymać.
Stwierdzenia w KWA
1. Ostatnia rzecz, jaką robię przed wyjściem z domu, to spojrzenie w lustro.
2. Gdy osiągnę sukces, opowiadam o tym.
3. Pokazuję innym, że poświęcam się w imię wyższych wartości.
4. Moje postępowanie świadczy o tym, że mogę zaszkodzić lub sprawić kłopot.
5. Otwarcie ujawniam moje słabości.
6. Gdy zrobię coś niewłaściwego, usprawiedliwiam się przed innymi.
7. Staram się unikać bycia w centrum uwagi.
8. Spacerując po ulicach, przeglądam się w sklepowych witrynach.
9. Gdy z kimś rozmawiam, wskazuję na podobieństwo naszych opinii, upodobań, doświadczeń.
10. Lubię podkreślać swoje dobre strony.
11. Podejmowane przeze mnie zachowania pokazują, że cenię uczciwość, pobożność, prawość.
12. Z mojego zachowania wynika, że jestem osobą słabą i bezradną.
13. W relacjach z innymi jestem cichy/a i spokojny/a.
14. Kupuję ubrania w markowych sklepach.
15. W towarzystwie staram się być przyjacielski/ka, dowcipny/na, rozmowny/na.
16. Otwarcie mówię o moich uzdolnieniach.
17. Uosabiam swoim postępowaniem wielkoduszność oraz altruizm.
18. Mówię, że potrzebuję pomocy innych, aby zrealizować zamierzone cele.
19. W obecności innych pomniejszam zakres wyrządzonych przeze mnie szkód.
20. Podkreślam atuty i tuszuję niedoskonałości swojej urody.
21. Komplementuję wygląd innych osób.
22. Wykorzystuję własne kompetencje do pomagania innym.
23. Osiągam to, co chcę, ponieważ potrafię grozić i szantażować.
24. W towarzystwie niewiele o sobie mówię.
25. Kontroluję swoją wagę.
26. Prowadząc z kimś rozmowę, nawiązuję kontakt wzrokowy, uśmiecham się, potakuję.
27. Demonstruję przed innymi nowo nabyte umiejętności.
28. Podkreślam, że zasady moralne są drogowskazem w moim życiu.
29. Publicznie ujawniam słabości i niedoskonałości znanych mi ludzi.
30. Eksponuję swój brak zdolności do sprawnego działania.
31. Wyrażam dystans wobec własnych problemów i przeszkód.
32. W obecności innych osób jawię się jako bardzo skromny człowiek.
33. Staram się podążać za panującą modą.
34. Chwalę inteligencję moich znajomych, odniesione przez nich sukcesy.
35. Z optymizmem wyrażam się o moich przyszłych sukcesach.
36. Zachowuję się tak, by inni dostrzegali moją sumienność.
37. Atakuję ludzi, którzy mnie krytykują.
38. Zwracam uwagę innych na fakt, że towarzyszy mi pech życiowy.
39. Staram się, by inni nie dowiedzieli się o mnie za dużo.
@RY1@i13/2010/011/i13.2010.011.000.0078.001.jpg@RY2@
BIBLIOGRAFIA
1. M. Aryle, „Zdolności społeczne”, w: „Psychologia społeczna w relacji ja–inni”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998, s. 77–104.
2. A. Bańka, „Psychologia organizacji”, w: „Psychologia. Podręcznik akademicki”, t. 3, „Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej”, red. J. Strelau, GWP, Gdańsk 2007.
3. R.W. Griffin, „Podstawy zarządzania organizacjami”, PWN, Warszawa 2004.
4. M. Leary, „Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji”, GWP, Gdańsk 2002.
5. S.P. Robbins, „Zachowania w organizacji”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.