Postępowanie w razie wypadku przy pracy pracownika i zleceniobiorcy

Obowiązkowi ubezpieczenia wypadkowego podlegają osoby objęte ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, które są:

• pracownikami, tj. osobami pozostającymi w stosunku pracy,
• członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych,
• osobami odbywającymi służbę zastępczą,
• osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia oraz osoby z nimi współpracujące,
• osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą oraz osobami z nimi współpracującymi,
• osobami wykonującymi odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
• duchownymi,
• osobami będącymi posłami i senatorami pobierającymi uposażenie,
• osobami pobierającymi stypendia sportowe,
• słuchaczami Krajowej Szkoły Administracji Publicznej, pobierającymi stypendia,
• osobami pobierającymi stypendia w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy, na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący,
• funkcjonariuszami służby celnej.

Wypadek przy pracy pracownika

Za wypadek przy pracy uważa się zdarzenie nagłe wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,
• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia,
• w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Na równi z wypadkiem przy pracy jest traktowany wypadek, któremu pracownik uległ:

• w trakcie podróży służbowej, chyba że pracownik nie wykonywał w tym czasie powierzonych mu zadań,
• podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony,
• przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.

Wypadek przy pracy zleceniobiorcy

Od 1 stycznia 2010 r. ubezpieczenie wypadkowe jest obowiązkowym ubezpieczeniem dla wszystkich zleceniobiorców podlegających ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (art. 12 ustawy systemowej), bez względu na to, czy wykonują pracę w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności zleceniodawcy czy poza tymi miejscami.

W przypadku zleceniobiorców za wypadek przy pracy uznawane jest zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, ale tylko takie, które wystąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z tytułu umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług.

WAŻNE!

Wypadek zleceniobiorcy zostanie uznany za wypadek przy pracy tylko wówczas, gdy zdarzenie powodujące uraz lub śmierć będzie miało miejsce podczas wykonywania pracy na podstawie umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, z tytułu której zleceniobiorca podlega ubezpieczeniu wypadkowemu.

W przypadku zleceniobiorców nie ma możliwości (tak jak w przypadku pracowników) uznania za wypadek przy wykonywaniu umowy zlecenia wypadku zrównanego z wypadkiem przy pracy. Zleceniobiorca podlega ubezpieczeniu wypadkowemu od dnia oznaczonego w umowie zlecenia lub innej umowie o świadczenie usług jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia tej umowy (art. 13 pkt 2 ustawy systemowej).

Aby zdarzenie, któremu uległ zleceniobiorca, mogło być uznane za wypadek przy pracy, musi odznaczać się następującymi cechami:

• nagłością,
• zewnętrzną przyczyną zdarzenia,
• skutkiem w postaci urazu lub śmierci,
• wystąpieniem w okresie ubezpieczenia wypadkowego,
• związkiem ze świadczeniem usług na podstawie umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług.

Wszystkie elementy definicji wypadku muszą wystąpić łącznie.

Definicje nagłości zdarzenia, przyczyny zewnętrznej oraz urazu i śmierci są jednakowe dla obu grup ubezpieczonych.

Nagłość zdarzenia

Nagłość zdarzenia oznacza czas działania, czyli jest to zdarzenie krótkotrwałe, momentalne, jednorazowe lub gwałtowane zadziałanie przyczyny zewnętrznej. Przez nagłość zdarzenia rozumie się natychmiastowe ujawnienie się przyczyny zewnętrznej wywołującej określone skutki bądź jej działanie przez pewien okres, nie dłużej jednak niż przez jedną dniówkę roboczą, np. wybuch, upadek, porażenie, działanie niskich temperatur. Sąd Najwyższy w wyroku z 18 marca 1999 r. (II UKN 523/98, OSNP 2000/10/396) wyjaśnił także, że nie jest wypadkiem przy pracy zdarzenie, którego następstwa chorobowe występują po okresie znacznie przekraczającym jedną dniówkę roboczą.

Przyczyna zewnętrzna

Do przyczyn zewnętrznych zdarzenia zalicza się czynniki, na które ubezpieczony nie ma wpływu – przede wszystkim siły przyrody, działania maszyn i innych urządzeń, działania lub zaniedbania innych osób, a nawet praca i czynność samego poszkodowanego. Ważne jest, by zdarzenie zostało wywołane czynnikiem pozostającym na zewnątrz organizmu pracownika. Przesłanka dotycząca przyczyny zewnętrznej jest spełniona również wówczas, gdy przyczyna ta nie jest wyłączną przyczyną sprawczą zdarzenia, lecz w wyniku jej działania następuje pogorszenie istniejącego samoistnego schorzenia. Gdy przyczyna ma charakter mieszany, należy wykazać, że bez czynnika zewnętrznego nie doszłoby do szkodliwego skutku w postaci uszkodzenia ciała lub śmierci pracownika.

Związek wypadku z pracą

Między wypadkiem a wykonywaną pracą musi zachodzić ścisły związek przyczynowy, który oznacza czasowe, miejscowe oraz funkcjonalne powiązanie wypadku z wykonywaną pracą. Jedną z sytuacji, w których występuje związek z pracą, jest wykonywanie przez pracownika zwykłych czynności albo poleceń przełożonych, które nie powinno być rozumiane jako obejmujące tylko czynności bezpośrednio dotyczące świadczenia pracy, ale również takie, jak np. dojście pracownika do stanowiska pracy, a także czynności podejmowane przez pracownika w czasie i w miejscu pracy służące pośrednio realizacji obowiązków pracowniczych, np. spożycie śniadania, udanie się do przełożonego z wnioskiem o urlop. Ścisłe określenie związku zdarzenia z pracą jest możliwe dopiero wówczas, gdy zostaną rozważone wszystkie okoliczności towarzyszące konkretnemu wypadkowi.

Do ustalenia związku zdarzenia z pracą ważne jest, że związek ten nie może być zachowany tylko przez fakt, że samo zdarzenie nastąpiło na terenie zakładu i w godzinach pracy. W sytuacji gdy pracownik w przeznaczonym na pracę czasie wykonuje czynności, które nie wynikają z zatrudnienia, a nawet są sprzeczne z celem zatrudnienia, ze względu na moment zdarzenia może dojść do czasowego zerwania związku z pracą. Takie sytuacje mogą mieć miejsce wówczas, gdy pracownik bez usprawiedliwienia nie wykonuje pracy w czasie i w miejscu, w którym pracę powinien wykonywać, gdy nastąpi samowolne opuszczenie miejsca pracy, spożywanie alkoholu w miejscu pracy, bójka, dokonywanie kradzieży itp.

Uraz

Wypadkiem przy pracy jest tylko takie zdarzenie, które powoduje uraz lub śmierć – eliminuje to tzw. wypadki bezurazowe, niepowodujące uszczerbku na zdrowiu.

Ubezpieczony doznał urazu, jeżeli wskutek działania przyczyny zewnętrznej nastąpiło uszkodzenie tkanek jego ciała lub uszkodzenie narządów bądź jednoczesne uszkodzenie tkanek i narządów.

Rodzaje wypadków przy pracy

1. Wypadek śmiertelny – to taki wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć ubezpieczonego w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku.

2. Wypadek ciężki – za taki wypadek przy pracy uznaje się zdarzenie, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej, inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie, trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.

3. Wypadek zbiorowy – ma miejsce wtedy, gdy w wyniku tego samego zdarzenia wypadkowi uległy co najmniej dwie osoby.

Postępowanie po wypadku, któremu uległ pracownik

Postępowanie w razie wypadków przy pracy pracowników jest regulowane przez przepisy wykonawcze wydane na podstawie delegacji zamieszczonej w art. 237 Kodeksu pracy. Do najważniejszych z nich należy rozporządzenie Rady Ministrów z 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz sposobu ich dokumentowania, a także zakresu informacji zamieszczanych w rejestrze wypadków przy pracy. Rozporządzenie to nakłada na pracodawcę wiele obowiązków w zakresie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków.

Osoba, która uległa wypadkowi przy pracy, jeżeli pozwala jej na to stan zdrowia, musi zawiadomić niezwłocznie o wypadku pracodawcę lub inny podmiot, na rzecz którego wykonywała czynności, przy których doznała urazu. Obowiązek zgłoszenia wypadku przy pracy ma także każdy pracownik, który zauważył takie zdarzenie w zakładzie pracy. Takie zgłoszenie powinno wpłynąć do przełożonego osoby poszkodowanej i powinno być dokonane w formie pisemnej.

Pracodawca ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić właściwego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.

Zespół powypadkowy

Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku, swoją pracę zobowiązany jest powołać zespół powypadkowy, który bada okoliczności i przyczyny wypadku oraz ustala, czy wypadek pozostaje w związku z pracą.

Zespół powypadkowy powinien się składać z dwóch osób. Skład zespołu jest uzależniony od rodzaju wypadku oraz przyjętego u danego pracodawcy systemu realizacji zadań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (bhp). Najczęściej w skład tego zespołu wchodzą:

• pracownik kierujący komórką służby bezpieczeństwa i higieny pracy (bhp) oraz zakładowy społeczny inspektor pracy – przy wypadkach śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych,
• pracownik służby bhp oraz oddziałowy społeczny inspektor pracy – przy pozostałych wypadkach,
• pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bhp, albo specjalista spoza zakładu – u pracodawcy, który nie ma obowiązku tworzenia służby bhp,
• przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bhp zamiast społecznego inspektora pracy – w przypadku pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy.

Jeśli pracodawca ze względu na małą liczbę zatrudnionych pracowników nie może dopełnić obowiązku utworzenia zespołu powypadkowego w powyższym dwuosobowym składzie, okoliczności i przyczyny wypadku ustala zespół powypadkowy, w skład którego wchodzą pracodawca oraz specjalista spoza zakładu pracy.

Zespół powypadkowy ma obowiązek:

• dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku,
• w razie konieczności sporządzić szkice, fotografie miejsca wypadku,
• wysłuchać wyjaśnień poszkodowanego, jeśli pozwala na to stan jego zdrowia,
• zebrać informacje dotyczące wypadku od świadków wypadku,
• zasięgnąć opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku,
• zebrać inne dowody dotyczące wypadku,
• dokonać prawnej kwalifikacji wypadku,
• określić środki profilaktyczne oraz wnioski, zwłaszcza wynikające z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.

Koszty związane z ustalaniem okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy ponosi pracodawca.

Protokół powypadkowy

Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku zespół powypadkowy sporządza – nie później niż w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku – protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, zwany protokołem powypadkowym. Jeżeli ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku trwa dłużej niż 14 dni, w treści protokołu powypadkowego należy podać przyczynę tego opóźnienia wraz z uzasadnieniem.

Zespół powypadkowy sporządza protokół powypadkowy w niezbędnej liczbie egzemplarzy i wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową doręcza niezwłocznie pracodawcy w celu zatwierdzenia.

Do protokołu powypadkowego należy dołączyć zapisy wyjaśnień poszkodowanego i informacji uzyskanych od świadków wypadku, a także inne dokumenty zebrane w czasie ustalania okoliczności i przyczyn wypadku, np. pisemną opinię lekarza, pisemną opinię innych specjalistów, szkice lub fotografie miejsca wypadku, zdanie odrębne, złożone przez członka zespołu powypadkowego oraz uwagi i zastrzeżenia, jeśli zostały zgłoszone.

Stwierdzenie w protokole powypadkowym, że wypadek nie jest wypadkiem przy pracy albo że zachodzą okoliczności, które mogą mieć wpływ na prawo pracownika do świadczeń przysługujących z tytułu wypadku, wymaga szczegółowego uzasadnienia i wskazania dowodów stanowiących podstawę do takiego stwierdzenia.

Następnie protokół powypadkowy musi być zatwierdzony przez pracodawcę nie później niż w ciągu 5 dni od dnia jego sporządzenia. Zatwierdzony protokół powypadkowy pracodawca niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi, a w razie wypadku śmiertelnego – członkom rodziny zmarłego pracownika.

Pracodawca musi przechowywać protokół powypadkowy wraz z dokumentacją powypadkową przez 10 lat.

Każde zdarzenie zaistniałe w zakładzie pracy, nawet takie, które nie zostało uznane za wypadek przy pracy, powinno być zarejestrowane na podstawie protokołu powypadkowego. Obowiązkiem pracodawcy jest prowadzenie rejestru wypadków na podstawie wszystkich protokołów powypadkowych.

Postępowanie po wypadku, któremu uległ zleceniobiorca

Ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy, któremu uległ zleceniobiorca, dokonuje zleceniodawca (art. 5 ust. pkt 6 ustawy wypadkowej). Postępowanie w tej sprawie zleceniodawca prowadzi w trybie określonym rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie trybu uznawania zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifikacji prawnej zdarzenia, wzoru karty wypadku i terminu jej sporządzania.

Zleceniobiorca, który uległ wypadkowi przy pracy, jest zobowiązany poinformować o tym zleceniodawcę. Z kolei zleceniodawca niezwłocznie po otrzymaniu takiej informacji powiadamia na piśmie właściwą terenową jednostkę organizacyjną ZUS o wszczęciu postępowania powypadkowego, gdyż w postępowaniu wypadkowym ma prawo brać udział przedstawiciel ZUS.

W ramach postępowania powypadkowego – w celu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, jakiemu uległ zleceniobiorca – zleceniodawca powinien:

• zabezpieczyć miejsce wypadku w sposób pozwalający odtworzyć jego okoliczności,
• dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i innych okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku,
• przesłuchać poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala,
• przesłuchać świadków wypadku,
• zebrać inne dowody dotyczące wypadku, które uznaje się za niezbędne,
• dokonać kwalifikacji prawnej zdarzenia – zleceniodawca musi stwierdzić, czy zdarzenie ma charakter wypadku przy pracy czy nie. Jeżeli w ocenie zleceniodawcy zdarzenie nie ma charakteru wypadku przy pracy, konieczne jest uzasadnienie tej oceny i wskazanie dowodów stanowiących podstawę takiej oceny.

WAŻNE!

Zleceniodawca jest zobowiązany niezwłocznie poinformować ZUS o wszczęciu postępowania powypadkowego dotyczącego zleceniobiorcy.

Ustalenia postępowania powypadkowego oraz kwalifikację prawną zdarzenia zleceniodawca zawiera w karcie wypadku, którą jest zobowiązany sporządzić po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku, nie później niż w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku. Zleceniobiorca lub uprawniony do jednorazowego odszkodowania członek jego rodziny mają prawo zgłosić uwagi i zastrzeżenia do ustaleń zawartych w karcie wypadku. O tym prawie powinni zostać pouczeni przez zleceniodawcę.

WAŻNE!

Ustalenie okoliczności wypadku przy pracy pracownika następuje na podstawie protokołu powypadkowego, natomiast okoliczności wypadku zleceniobiorcy sporządza się w karcie wypadku.

Statystyczna karta wypadku

Na podstawie zatwierdzonego protokołu powypadkowego, w którym stwierdzono, że wypadek jest wypadkiem przy pracy, pracodawca jest zobowiązany sporządzić statystyczną kartę wypadku.

Statystyczną kartę pracodawca musi przekazać w formie elektronicznej na portal sprawozdawczy Głównego Urzędu Statystycznego, natomiast pracodawca, który zatrudnia nie więcej niż 5 pracowników, może przekazać do Urzędu Statystycznego w Gdańsku oryginał statystycznej karty sporządzony w formie papierowej, po przesłaniu uzasadnionej informacji o wyborze tej formy.

Podsumowanie – różnice w procedurach ustalania okoliczności wypadku pracowników i zleceniobiorców

Podstawa prawna:

• art. 234–237 Kodeksu pracy,
• art. 3, art. 5 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.),
• art. 12–13 ustawy z 13 października 1999 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.),
• rozporządzenie Rady Ministrów z 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U. Nr 105, poz. 870 ze zm.),
• rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 16 września 2004 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz.U. Nr 227, poz. 2298),
• rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie trybu uznawania zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifikacji prawnej zdarzenia, wzoru karty wypadku i terminu jej sporządzenia (Dz.U. Nr 236, poz. 1992).