W Polsce warunki pobierania mikrobiologicznych próbek powietrza w odniesieniu do mikroorganizmów i endotoksyn bakteryjnych określają Polskie Normy PN-EN 13098 i 14042. W pierwszej z nich podane są m.in. zalecenia dotyczące pobierania próbek metodami wolumetrycznymi, dopuszczając możliwość oceny stopnia mikrobiologicznego skażenia powietrza przez oznaczenie składników komórek mikroorganizmów (endotoksyn, glukanów) oraz pierwotnych i wtórnych (mikotoksyny) metabolitów. W drugiej znajdziemy wytyczne dotyczące procedur wyboru, stosowania i obsługi przyrządów pomiarowych stosowanych w pomiarach m.in. czynników biologicznych. Podane są też zasady doboru procedur pomiarowych i przyrządów, charakterystyki działania poborników wraz z opisem metod pobierania oraz praktyczne zasady ich stosowania w pomiarach osobistych i stacjonarnych. W odniesieniu do czynników biologicznych norma ta omawia metody pomiaru zawieszonych w powietrzu mikroorganizmów i endotoksyn z zastosowaniem impaktorów, impingerów i poborników z filtrem. Choć obie te normy dotyczą środowiska pracy, to zalecenia metodyczne w nich zawarte mogą być również z powodzeniem stosowane w higienicznej ocenie nieprzemysłowego środowiska wnętrz.
UZASADNIENIE
Specyficzne właściwości (fizyczne i biologiczne) cząstek aerozoli biologicznych determinują metodę ich pobierania. Według współczesnych wymagań w badaniach zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza zaleca się stosowanie metod wolumetrycznych polegających na pobraniu próbki powietrza o określonej objętości. Do najczęściej wykorzystywanych technik pobierania próbek bioaerozoli zalicza się:
- impakcję (w tej metodzie separacja i wychwyt cząstek ze strumienia powietrza na stałe podłoże – np. pożywkę mikrobiologiczną – następuje na skutek siły inercji),
- impingement (czyli impakcję do cieczy; metoda ta ma wysoką fizyczną i biologiczną sprawność wychwytu cząstek),
- filtrację (czyli separację cząstek w czasie przepływu strugi powietrza przez porowate medium w postaci filtru; ze względu na swą prostotę, niskie koszty i szeroki zakres zastosowań filtracja jest powszechnie wykorzystywaną techniką w tego typu pomiarach),
- precypitację elektrostatyczną (w tej metodzie separacja zachodzi na skutek oddziaływań elektrostatycznych na zawieszone w powietrzu cząstki obdarzone ładunkiem elektrycznym; metoda ta ma wysoką sprawność i ze względu na „łagodność” procesu wychwytu cząstek jest uznawana za obiecującą i przyszłościową).
Pobieranie próbek bioaerozoli ma na celu sprawne i wydajne wychwycenie możliwie wszystkich cząstek biologicznych z powietrza, a następnie zgromadzenie w taki sposób, by umożliwić ich późniejszą detekcję (tj. bez zmiany i/lub uszkodzenia ich struktury oraz przy zachowaniu ich zdolności do wzrostu na odpowiednim podłożu mikrobiologicznym). Dotrzymanie tych warunków jest zależne od fizycznych i biologicznych cech badanego mikroorganizmu oraz od fizycznej sprawności wychwytu użytego przyrządu pomiarowego.
Należy pamiętać, że wszystkie wymienione metody mają swoje zalety i wady. Zalecenia Amerykańskiej Konferencji Rządowych Higienistów Przemysłowych dopuszczają znaczną dowolność w wyborze metody mikrobiologicznej analizy powietrza, pod warunkiem że zapewni ona powtarzalność i wiarygodność wyników. Podobne stanowisko reprezentują eksperci Unii Europejskiej, doprecyzowując, iż w ocenie higienicznej kontaminacji wnętrz powinno się oznaczać zarówno stężenie drobnoustrojów, jak i skład gatunkowy mikroflory.
Metody pobierania próbek z zanieczyszczonych mikrobiologicznie powierzchni
Do najczęściej wykorzystywanych do pobierania próbek z zanieczyszczonych mikrobiologicznie powierzchni zalicza się metody:
- odciskową z wykorzystaniem taśmy samoprzylepnej (dociśnięta do zanieczyszczonej mikrobiologicznie powierzchni taśma może być bezpośrednio przeniesiona na szkiełko mikroskopowe i poddana analizie; stosuje się ją do płaskich i gładkich powierzchni),
- wymazów (sterylny wacik zwilżony odpowiednim płynem – sterylną wodą, solą fizjologiczną, wodą peptonową itp., służy do zebrania zdeponowanych na skażonej powierzchni mikroorganizmów; tak zebrane mikroorganizmy zawiesza się w większej objętości płynu – zwykle identycznego z zastosowanym do pobrania próbki – i laboratoryjnie opracowuje tak zebrany materiał metodą seryjnych rozcieńczeń; technikę tę stosuje się na pofałdowanych i porowatych powierzchniach),
- płytek kontaktowych/odciskowych (stosuje się specjalne płytki mikrobiologiczne typu RODAC wypełnione odpowiednim podłożem hodowlanym tworzącym menisk wypukły, zwykle o powierzchni styku nie mniejszej niż 20 cm2, które dociska się przez kilka sekund do skażonej biologicznie powierzchni; bywa, że w tym samym celu stosowana jest taśma agarowa; tę technikę pobierania stosuje się do płaskich i gładkich powierzchni),
- odkurzania (materiał pobierany jest za pomocą odkurzacza na jednorazowe filtry bawełniane, na których jest najpierw oceniany grawimetrycznie, a potem poddawany analizie mikrobiologicznej metodą seryjnych rozcieńczeń; technikę tę można stosować do każdego rodzaju powierzchni).
WAŻNE!
Dobór metody zależy od rodzaju badanej powierzchni oraz od zakładanych dalszych faz analitycznego opracowywania pobranych próbek.
Na rysunku 1 przedstawiono schemat wzajemnych współzależności między metodami pobierania i analizy mikrobiologicznych próbek środowiskowych.
@RY1@i70/2010/008/i70.2010.008.000.0052.102.jpg@RY2@
Rys. 1. Współzależności między metodami pobierania i analizy mikrobiologicznych próbek środowiskowych
Ilościowa i jakościowa analiza próbek mikrobiologicznych
W celu wyznaczenia stężenia i oznaczenia składu gatunkowego drobnoustrojów występujących w próbkach mikrobiologicznych stosowane są metody:
- mikroskopowe (polegające na ocenie liczby komórek mikroorganizmów, np. spor grzybów, a następnie obliczeniu ich zawartości w jednostce objętości powietrza lub na powierzchni badanej; zaletą metody jest rejestrowanie wszystkich mikroorganizmów, tj. żywych i martwych, a wadą – brak możliwości precyzyjnej identyfikacji gatunkowej drobnoustrojów),
- hodowlane (pozwalają określić liczbę drobnoustrojów żywych i zdolnych do rozmnażania się; stężenie mikroorganizmów wyraża się w jednostkach tworzących kolonie – jtk, w badanej objętości powietrza lub na powierzchni badanej; metody hodowlane umożliwiają pełną identyfikację izolowanych drobnoustrojów do szczebla rodzaju lub gatunku),
- metaboliczne i molekularne (stężenia mikroorganizmów występujących w powietrzu czy pobranych z zanieczyszczonych powierzchni wyznaczane są na podstawie stwierdzenia obecności produktów ich metabolizmu, nieswoistego i swoistego oznaczenia DNA czy próby genowej; często korzysta się też z metod immunologicznych, opartych na stosowaniu przeciwciał mono- i poliklonalnych czy markerów, w tym markerów immunologicznych, które ujawniają obecność określonych grup czy szczepów mikroorganizmów; wykorzystuje się techniki biologii molekularnej z zastosowaniem komplementarnych sond fluorescencyjnych identyfikujących gen 16S rRNA, łańcuchowej reakcji polimeryzacji PCR (z ang. Polymerase Chain Reaction) lub qPCR (z ang. quantitative Polymerase Chain Reaction), które umożliwiają identyfikację pojedynczych gatunków mikroorganizmów; niestety, mimo swych licznych zalet metody te – poza biochemicznymi czy związanymi z oznaczaniem markerów zanieczyszczenia bakteryjnego lub grzybowego – do oznaczeń w próbkach środowiskowych, czyli w tzw. „koktajlu”, sygnałów z wielu źródeł, wciąż są stosunkowo mało przydatne.
WSKAZÓWKA!
Pomiary szkodliwych czynników mikrobiologicznych, które stanowią kontrolę higieniczną w zakresie oceny czystości mikrobiologicznej powietrza i powierzchni, powinny być wykonywane przez laboratoria, których pracownicy mają niezbędną wiedzę i posiadają (najlepiej wieloletnie) doświadczenie w tego rodzaju analizach.
Posiadanie przez dane laboratorium akredytacji jest niewątpliwie dodatkowym plusem. Jednak, zlecając tego rodzaju pomiary, należy zwracać szczególną uwagę na to, jakimi metodami dokonywane jest pobieranie materiału do badań (np. niektóre dość powszechnie dziś stosowane mierniki wolumetryczne nie zapewniają odpowiednio wysokiej fizycznej sprawności wychwytu cząstek aerozolu bakteryjnego czy grzybowego), czy są one zgodne z zaleceniami stosowanych norm, czy ocena wyników jest dokonywana z uwzględnieniem aktualnie obowiązujących aktów prawnych (m.in. dyrektywy nr 2000/54/WE, rozporządzenia z 22 kwietnia 2005 r.) i propozycji dopuszczalnych stężeń dla badanych szkodliwych czynników biologicznych.
Oznaczanie stopnia bakteryjnego czy grzybowego zanieczyszczenia (wyrażonego liczbą „jednostek tworzących kolonie” – jtk, w 1 m3 powietrza lub odniesioną do wielkości badanej powierzchni, np. 100 cm2) na podstawie metod hodowlanych jest, mimo wszystkich swych niedoskonałości, najlepiej znanym i najpowszechniej stosowanym sposobem higienicznej kontroli środowiska wnętrz. Stosunkowo niskie koszty analizy laboratoryjnej próbek oraz możliwości interpretacyjne otrzymanych tym sposobem wyników sprawiają, że metody te w identyfikacji zagrożeń mikrobiologicznych w pomieszczeniach są nadal z powodzeniem stosowane.
PODSTAWA PRAWNA
- Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 18 września 2000 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy – VII dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (DzUrz UE L 262/21 z 17 października 2000 r.),
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (DzU nr 81, poz. 716 ze zm.),
- Polskie Normy:
PN-EN 13098:2007. Powietrze na stanowiskach pracy – Wytyczne dotyczące pomiaru mikroorganizmów i endotoksyn zawieszonych w powietrzu.
PN-EN 14031:2006. Powietrze na stanowiskach pracy – Oznaczanie endotoksyn zawieszonych w powietrzu.
PN-EN 14042:2010. Przewodnik wdrażania i stosowanie procedur do oceny narażenia na czynniki chemiczne i biologiczne.
PN-EN 14583:2008. Powietrze na stanowiskach pracy – Wolumetryczne urządzenia do pobierania próbek bioaerozolu – wymagania i metody badań.