Co jest środkiem ochrony indywidualnej
Kodeks pracy nie określa, co należy rozumieć pod pojęciem środków ochrony indywidualnej. Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (j.t. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn.zm.), pod tym pojęciem rozumie się wszelkie środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych z występowaniem niebezpiecznych lub szkodliwych czynników w środowisku pracy, w tym również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu. Jednakże do środków ochrony indywidualnej nie zalicza się:
- zwykłej odzieży roboczej i mundurów, które nie są specjalnie przeznaczone do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracownika,
- środków ochrony indywidualnej używanych przez wojsko, Policję i inne służby utrzymania porządku publicznego,
- wyposażenia stosowanego przez służby pierwszej pomocy i ratownicze,
- środków ochrony indywidualnej stosowanych na podstawie przepisów Prawa o ruchu drogowym,
- wyposażenia sportowego,
- środków służących do samoobrony lub do odstraszania,
- przenośnych urządzeń do wykrywania oraz sygnalizowania zagrożeń i naruszania porządku publicznego.
Załączniki do wymienionego wyżej rozporządzenia określają rodzaje środków ochrony indywidualnej oraz wykaz prac, przy których niezbędne jest ich stosowanie. Są to odpowiednio:
- odzież ochronna. Stosowana przy pracach w narażeniu na działanie wody, czynników chemicznych, pyłowych, mechanicznych i biologicznych oraz wysokiej i niskiej temperatury - stwarzających ryzyko dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników, w tym np. przy pracach w narażeniu na działanie szkodliwych dla zdrowia substancji chemicznych i biologicznych oraz pyłów; pracach w narażeniu na działanie substancji rakotwórczych; przy spawaniu, kuciu oraz odlewaniu metali; pracach na zewnątrz pomieszczeń - w narażeniu na deszcz lub chłód; pracach, przy których pracownicy muszą być dobrze widoczni. Są to np. ubrania, kombinezony, fartuchy, spodnie;
- środki ochrony głowy. Hełmy ochronne stosowane są przy pracach narażających pracowników na urazy głowy, w tym np. przy pracach budowlanych, zwłaszcza na rusztowaniach i w ich sąsiedztwie, przy wznoszeniu i demontażu szalowania, przy rozbiórkach obiektów budowlanych, pracach montażowych i instalacyjnych; pracach ziemnych i skalnych, pracach w wykopach, rowach, szybach i tunelach; pracach w sąsiedztwie urządzeń do podnoszenia, dźwigów i przenośników. Nakrycia głowy stosowane są przy pracach stwarzających ryzyko pochwycenia włosów, zamoczenia głowy lub zanieczyszczenia substancjami i materiałami toksycznymi, drażniącymi, żrącymi, podatnymi na gnicie lub mogącymi być źródłem infekcji oraz wykonywane w warunkach niskiej i wysokiej temperatury, w tym np. przy pracach w narażeniu na działanie pyłów toksycznych albo substancji żrących lub drażniących; pracach na zewnątrz pomieszczeń - w narażeniu na deszcz albo działanie niskiej lub wysokiej temperatury;
- środki ochrony kończyn dolnych. Stosowane są przy pracach stwarzających ryzyko urazów kończyn dolnych (w tym oparzenia), ich zamoczenia lub zanieczyszczenia substancjami i materiałami toksycznymi, drażniącymi, żrącymi, podatnymi na gnicie lub mogącymi być źródłem infekcji oraz wykonywane w warunkach niskiej lub wysokiej temperatury, w tym np. przy pracach przy rozbiórce, pracach budowlanych, pracach przy wznoszeniu rusztowań, pracach przy deskowaniu lub zdejmowaniu deskowania konstrukcji betonowych oraz innych pracach na budowie w narażeniu na zranienie stóp przez gwoździe lub ostre przedmioty. Są to np. buty i kalosze;
- środki ochrony kończyn górnych. Stosowane są przy pracach stwarzających ryzyko urazów rąk (związanych również z działaniem wysokiej temperatury, wibracji oraz substancji chemicznych), pracach w kontakcie z wodą, substancjami toksycznymi, żrącymi lub drażniącymi, z materiałami podatnymi na gnicie i innymi mogącymi być źródłem infekcji oraz pracach w niskiej temperaturze, w tym np. przy pracach z użyciem przedmiotów lub materiałów ostrych, tnących, kłujących, parzących lub szczególnie chropowatych albo innych narażających na uszkodzenia rąk, z wyłączeniem prac przy obsłudze maszyn, przy których istnieje niebezpieczeństwo wciągnięcia rękawicy. Są to np. rękawice ochronne, ochraniacze nadgarstka;
- środki ochrony twarzy i oczu. Stosowane są przy pracach, przy których twarz lub oczy pracowników są narażone na urazy albo podrażnienia w wyniku działania czynników niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia, w tym np. przy pracach, przy których oczy są narażone na kontakt z substancjami o wyraźnym działaniu drażniącym wzrok, jak pył paku, pył węglowy i inne cząsteczki lub opary substancji żrących, spawanie lub cięcie metali przy pomocy palnika lub łuku elektrycznego. Są to np. okulary i osłony twarzy;
- środki ochrony układu oddechowego. Stosowane są przy pracach w warunkach ryzyka narażenia na nadmierne zanieczyszczenie powietrza czynnikami szkodliwymi lub w warunkach niedoboru tlenu w powietrzu, w tym np. przy pracach w narażeniu na wdychanie szkodliwych pyłów, gazów, par lub dymu. Jest to np. sprzęt oczyszczający do pracy ciągłej, w tym filtrujący, pochłaniający i filtrująco-pochłaniający;
- środki ochrony słuchu. Stosowane są przy pracach w warunkach, w których poziom hałasu przekracza najwyższe dopuszczalne natężenie, w tym np. przy pracach przy użyciu narzędzi pneumatycznych, cięciu drewna przy użyciu pilarki tarczowej lub pilarki z piłą tarczową. Są to np. wkładki przeciwhałasowe, nauszniki przeciwhałasowe;
- środki ochrony przed upadkiem z wysokości. Stosowane są przy pracach wykonywanych w warunkach narażających na upadek z wysokości, w tym np. przy pracach na rusztowaniach, na masztach, słupach. Są to np. uprzęże, w tym szelki bezpieczeństwa i pasy biodrowe, linki bezpieczeństwa;
- dermatologiczne środki ochrony indywidualnej. Stosowane są przy pracach narażających na podrażnienia skóry, w tym np. przy pracach w narażeniu na działanie pyłu paku albo innych pyłów lub oparów wywierających na skórę podobne działanie drażniące. Są to np. środki osłaniające skórę - kremy, pasty, maści, środki oczyszczające skórę.
Kwestie organizacyjne
Szczegółowe określenie rodzajów środków ochrony indywidualnej, których stosowanie jest niezbędne na określonych stanowiskach pracy, powinno nastąpić na szczeblu zakładu pracy. Pracodawca zobowiązany jest, w ramach oceny ryzyka zawodowego na poszczególnych stanowiskach pracy, zdefiniować zagrożenia występujące na tych stanowiskach pracy, ustalić stopień zagrożenia i częstość narażenia pracownika na zagrożenie. Z uwzględnieniem powyższej oceny pracodawca powinien dokonać analizy, czy w konkretnych warunkach środowiska pracy - na danym stanowisku pracy - zachodzi potrzeba wyposażenia pracowników w środki ochrony indywidualnej.
Środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane w sytuacjach, kiedy nie można uniknąć zagrożeń lub nie można ich wystarczająco ograniczyć za pomocą środków ochrony zbiorowej lub odpowiedniej organizacji pracy. Dobór środków ochrony indywidualnej powinien być dokonywany w ramach wielostopniowego procesu obejmującego w szczególności: analizę i ocenę zagrożeń, których nie można uniknąć innymi metodami; określenie cech, jakie muszą posiadać środki ochrony indywidualnej, aby skutecznie chroniły przed ustalonymi zagrożeniami uwzględniając wszelkie ryzyko, jakie mogą stwarzać te środki same z siebie; porównanie cech dostępnych na rynku środków ochrony indywidualnej ze zdefiniowanymi cechami zapewniającymi skuteczną ochronę przed zagrożeniami.
Pracodawca powinien określić warunki stosowania środków ochrony indywidualnej, a w szczególności czas i przypadki, w których powinny być używane, w zależności od stopnia zagrożenia, częstości narażenia na zagrożenie, cech stanowiska pracy każdego pracownika i skuteczności działania środków ochrony indywidualnej. Na podstawie art. 2378 § 1 k.p., pracodawca ustala rodzaje środków ochrony indywidualnej, których stosowanie na określonych stanowiskach jest niezbędne w związku z art. 2376 § 1 k.p. Pracodawca konkretyzuje ogólne regulacje zawarte w tym przepisie w akcie wewnątrzzakładowym. U pracodawców, którzy są zobowiązani na podstawie art. 104 k.p. do ustanowienia regulaminów pracy, regulacje dotyczące wyposażenia pracowników w środki ochrony indywidualnej powinny być zamieszczone w regulaminie pracy.
Przed nabyciem środków ochrony indywidualnej pracodawca powinien zaznajomić się z deklarowaną przez producenta skutecznością działania, ocenić, czy środki, które zamierza zastosować, są: odpowiednie do istniejącego zagrożenia i nie powodują same z siebie zwiększonego zagrożenia; adekwatne do warunków istniejących w danym miejscu pracy; dobrane z uwzględnieniem zasad ergonomii oraz stanu zdrowia pracownika; umożliwiają dokonanie niezbędnych regulacji - przez użytkownika. Środki ochrony indywidualnej nie mają z góry określonego okresu używania. Są one używane aż do czasu, gdy utracą właściwości ochronne i użytkowe.
Należy podkreślić, że pracownik jest jedynie użytkownikiem środków ochrony indywidualnej, bowiem stanowią one własność pracodawcy. Pracodawca powierza je pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo wyliczenia się. Oznacza to, że - zgodnie z art. 124 § 1 pkt 2 k.p. - za szkodę powstałą w powierzonym pracownikowi mieniu odpowiada on w pełnej wysokości.
Stosowanie środków ochrony indywidualnej
Środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane zgodnie ze swoim przeznaczeniem, z wyłączeniem szczególnych i wyjątkowych sytuacji - zgodnie z instrukcją przekazaną przez pracodawcę. W razie potrzeby - w celu zapewnienia właściwego używania środków ochrony indywidualnej - pracodawca powinien zorganizować pokazy używania tych środków. Instrukcja powinna być zrozumiała dla pracowników oraz powinna określać sposoby używania środków ochrony indywidualnej, ich kontroli i konserwacji.
Dostarczane pracownikom do stosowania środki ochrony indywidualnej powinny:
- zapewniać wystarczającą ochronę przed występującymi zagrożeniami zapewniając bezpieczeństwo użytkownikom, a jednocześnie nie stanowiąc same z siebie zwiększonego zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa innych osób, zwierząt domowych oraz mienia, przy założeniu prawidłowej obsługi, a także użytkowaniu zgodnie z przeznaczeniem;
- być dobierane z uwzględnieniem wymagań ergonomii oraz stanu zdrowia pracownika;
- umożliwiać normalne wykonywanie wszystkich czynności w warunkach istniejących na danym stanowisku pracy;
- gdy są przeznaczone do ochrony użytkownika przed kilkoma jednocześnie występującymi zagrożeniami, spełniać wymagania właściwe dla każdego z występujących zagrożeń. W przypadku występowania więcej niż jednego zagrożenia i konieczności jednoczesnego stosowania kilku środków ochrony indywidualnej - środki te powinny dać się dopasować względem siebie bez zmniejszenia ich właściwości ochronnych;
- być odpowiednio - po wykonaniu niezbędnych regulacji - dopasowane do użytkownika.
Co do zasady, środki ochrony indywidualnej powinny być przeznaczone do osobistego użytku. Jednakże w wyjątkowych przypadkach środek ochrony indywidualnej może być używany przez więcej niż jedną osobę, pod warunkiem że zastosowano działania wykluczające niepożądany wpływ takiego użytkowania na zdrowie lub higienę użytkowników.
Do obowiązków pracodawcy należy zapewnienie prania, konserwacji, naprawy, odpylania i odkażania środków ochrony indywidualnej. Do pracodawcy należy też dopilnowanie, aby te środki, które w wyniku stosowania w procesie pracy uległy skażeniu środkami chemicznymi lub promieniotwórczymi albo materiałami biologicznie zakaźnymi, były przechowywane wyłącznie w miejscu przez niego wyznaczonym. Niedopuszczalne jest powierzanie pracownikowi prania, konserwacji, odpylania i odkażania takich środków ochrony indywidualnej.
W myśl art. 2379 § 1 k.p., pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy bez środków ochrony indywidualnej przewidzianych do stosowania na danym stanowisku pracy. Jest to bezwzględny obowiązek pracodawcy i jeżeli nie przydzielił on pracownikowi odpowiednich środków ochrony indywidualnej, to pracownik może odmówić wykonywania pracy aż do czasu ich przydzielenia. W tej sytuacji - zgodnie z art. 81 § 1 k.p. - jeżeli pracownik jest gotowy do świadczenia pracy, ale nie może jej świadczyć z przyczyny leżącej po stronie pracodawcy, przysługuje mu wynagrodzenie za czas niewykonywania pracy.
Podstawa prawna:
• ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn.zm.),
• rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (j.t. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn.zm.).
Zapamiętaj: Środkami ochrony indywidualnej są wszelkie środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych z występowaniem niebezpiecznych lub szkodliwych czynników w środowisku pracy, w tym również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu. Środki ochrony indywidualnej stanowią własność pracodawcy.
Leszek Matysiak