Na podstawie kryteriów kwalifikowania danego rodzaju prac jako prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze pracodawca ocenia, czy pracownik wykonuje pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (art. 3 ustawy o emeryturach pomostowych). Kwalifikując i oceniając pracę, pracodawca powinien uwzględnić to, czy praca ta spełnia zdefiniowane wymogi, znajduje się w wykazie prac określonym w załączniku 1 i 2 do tej ustawy i czy jest wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy. Sama nazwa stanowiska ma charakter umowny i nie może być podstawą do kwalifikowania (bądź nie) stanowiska do tego wykazu.
UZASADNIENIE
Od 1 stycznia 2010 r. zakład pracy będzie zobowiązany prowadzić wykaz stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, oraz ewidencję pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.
Prace w szczególnych warunkach
Prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia. Są wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające ich możliwości, w związku z procesami starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku.
Szczegółowy wykaz prac w szczególnych warunkach określony jest w załączniku nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych.
Czynniki ryzyka:
1) w szczególnych warunkach determinowanych siłami natury, związane są z pracami: pod ziemią, na wodzie, pod wodą, w powietrzu;
2) w szczególnych warunkach determinowanych procesami technologicznymi związane są z:
- pracami w warunkach gorącego mikroklimatu – prace wykonywane w pomieszczeniach, w których wartość wskaźnika obciążenia termicznego WBGT wynosi 28°C i powyżej, przy wartości tempa metabolizmu pracownika powyżej 130 W/m2,
- pracami w warunkach zimnego mikroklimatu – prace wykonywane w pomieszczeniach o temperaturze powietrza poniżej 0°C,
- bardzo ciężkimi pracami fizycznymi – prace powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn – powyżej 8400 kJ, a u kobiet – powyżej 4600 kJ,
- pracami w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego,
- ciężkimi pracami fizycznymi związanymi z bardzo dużym obciążeniem statycznym wynikającym z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała.
Ciężkie prace fizyczne to prace powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn – powyżej 6300 kJ, a u kobiet – powyżej 4200 kJ.
Prace w wymuszonej pozycji ciała to prace wymagające znacznego pochylenia i (lub) skręcenia pleców przy jednoczesnym wywieraniu siły powyżej 10 kg dla mężczyzn i 5 kg dla kobiet (wg metody OWAS pozycja kategorii 4. przez co najmniej 50% zmiany roboczej.
Do tego rodzaju prac zaliczamy np. prace pod ziemią bezpośrednio przy drążeniu tuneli w górotworze, prace przy kuciu ręcznym w kuźniach, prace rybaków morskich. W wykazie wymienionych jest 40 rodzajów prac w szczególnych warunkach.
PRZYKŁAD
Prace przy ręcznym układaniu na gorąco nawierzchni z mieszanek mineralno-bitumicznych
Czynnikami ryzyka, które kwalifikują taką pracę do wykazu stanowisk pracy w szczególnych warunkach, są: bardzo ciężka praca fizyczna, obciążenie statyczne, mikroklimat gorący (pozycja 31 wykazu prac w szczególnych warunkach – załącznik 1 do ustawy).
Prace o szczególnym charakterze
Prace o szczególnym charakterze to prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się.
Szczegółowy wykaz prac o szczególnym charakterze określono w załączniku nr 2 do ustawy. Wśród 24 rodzajów prac wymieniono w nim m.in. prace pilotów statków powietrznych, funkcjonariuszy straży ochrony kolei, członków zespołów ratownictwa medycznego.
PRZYKŁAD
Prace personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami
Czynnikami kwalifikującymi pracę do prac o szczególnym charakterze są: zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, w tym zdrowia i życia własnego i innych osób, wynikające z nieprzewidywalności zachowania pacjentów, oraz wymagana szczególna sprawność psychofizyczna (pozycja 23 wykazu prac o szczególnym charakterze – załącznik 2 do ustawy).
W przepisach obecnie obowiązującej ustawy o emeryturach pomostowych zapisano jedynie rodzaje prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, a nie stanowiska pracy, gdyż te w prawidłowy sposób można określić jedynie bezpośrednio w zakładzie pracy.
Pracodawca ma obowiązek prowadzić ewidencję pracowników wykonujących takie prace, za które jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP (Fundusz Emerytur Pomostowych). W ewidencji powinny zostać zawarte następujące dane:
- nazwisko i imię,
- data urodzenia,
- numery PESEL i NIP,
- seria i numer dowodu osobistego lub paszportu.
Pracodawca ma obowiązek powiadomić pracownika o dokonaniu wpisu do prowadzonej ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.
Gdy pracodawca nie zakwalifikuje pracy wykonywanej przez pracownika do prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze i w związku z tym nie wpisze danych pracownika w ewidencji pracowników, pracownik może napisać skargę do Państwowej Inspekcji Pracy.
Wskazówka!
Sporządzając w zakładzie pracy, wykaz stanowisk prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz ewidencję pracowników wykonujących takie rodzaje prac, a następnie przekazując coroczną informację do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 38 ustawy o emeryturach pomostowych), należy kierować się oceną ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy związanych z rodzajami prac, ujętych w załączniku nr 1 i 2 do ustawy.
Ocena ryzyka zawodowego na wszystkich stanowiskach pracy jest obowiązkiem pracodawcy (art. 226 Kodeksu pracy oraz przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy – DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.). Oceniając ryzyko zawodowe, pracodawca powinien zidentyfikować wszystkie czynniki środowiska pracy występujące podczas wykonywania prac, zmierzyć je, a także określić sposoby wykonywania tych prac.
Prawidłowo sporządzone ryzyko zawodowe uwzględnia informacje na temat szczególnych warunków pracy, np. mikroklimatu, wydatku energetycznego, obciążenia statycznego czy podwyższonego ciśnienia. Z opisu stanowiska pracy zawartego w ocenie ryzyka będzie wynikać też, czy praca wykonywana jest na wodzie, pod wodą, w powietrzu czy pod ziemią, a także czy na danym stanowisku występuje np. przeciążenie informacyjne na przemian z monotonią.
Sama nazwa stanowiska ma charakter umowny i nie może być podstawą do kwalifikowania bądź nie stanowiska do wykazu.
Przestawione powyżej zasady powinni również stosować pracodawcy przy ustalaniu wysokości odpisu podstawowego na fundusz socjalny na jednego pracownika, wykonującego prace w szczególnych warunkach lub prace o szczególnym charakterze oraz przy wydawaniu pracownikom zaświadczeń potwierdzających okresy wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub pracy o szczególnym charakterze (art. 50 ust. 3 i art. 51 ustawy o emeryturach pomostowych).
PODSTAWA PRAWNA
- Ustawa o emeryturach pomostowych z 19 grudnia 2008 r. (DzU z 2008 r. nr 237, poz. 1656).