W dniu 31 marca na całym świecie obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Widzialności Osób Transpłciowych. Osoby transpłciowe nadal zmagają się z ogromnym problemem dyskryminacji i nierównego traktowania w życiu społecznym, rodzinnym, zawodowym czy gospodarczym. Panuje niezrozumienie i brak akceptacji.
- 31 marca na całym świecie obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Widzialności Osób Transpłciowych - kim są osoby transpłciowe?
- Opieka zdrowotna dla osób transpłciowych
- Prawo polskie o osobach transpłciowych
- Równość w prawie i wobec prawa
- Procedura uzgodnienia płaci
- Postępowanie sądowe i stanowisko RPO
31 marca na całym świecie obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Widzialności Osób Transpłciowych - kim są osoby transpłciowe?
Osoby transpłciowe to osoby, których płeć przypisana przy urodzeniu różni się od tożsamości płciowej, którą odczuwają lub z którą się utożsamiają. Przez tożsamość płciową można rozumieć utrwalone, intensywnie odczuwane doświadczanie i przeżywanie własnej płciowości, która odpowiada lub nie płci wpisanej do aktu urodzenia.
Z Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11 przyjętej w 2019 r. przez Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia transpłciowość została usunięta z listy chorób psychicznych – ujęto ją w kategorii zdrowia seksualnego. Tak więc ICD-11 na nowo zdefiniowała zdrowie związane z tożsamością płciową, zastępując przestarzałe kategorie diagnostyczne, takie jak „transseksualizm” ICD-10 i „zaburzenia tożsamości płciowej u dzieci” odpowiednio „niespójnością płci w okresie dojrzewania i dorosłości” oraz „niespójnością płci w dzieciństwie”.
Niespójność płci została przeniesiona z rozdziału „Zaburzenia psychiczne i behawioralne” do nowego rozdziału „Uwarunkowania związane ze zdrowiem seksualnym”. Odzwierciedla to obecną wiedzę, że tożsamości transpłciowe i zróżnicowane pod względem płci nie są warunkami złego stanu zdrowia psychicznego i że klasyfikowanie ich jako takich może powodować ogromne piętno, dla przecież już piętnowanych osób.
Opieka zdrowotna dla osób transpłciowych
Włączenie niezgodności płci do ICD-11 powinno zapewnić osobom transpłciowym dostęp do opieki zdrowotnej potwierdzającej płeć, a także odpowiednie ubezpieczenie zdrowotne dla takich usług. Osoby transpłciowe mają wiele takich samych potrzeb zdrowotnych jak populacja ogólna, ale mogą mieć inne specjalistyczne potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej, takie jak terapia hormonalna potwierdzająca płeć i operacja zmieniająca płeć. Istnieją jednak dowody sugerujące, że osoby transpłciowe często doświadczają nieproporcjonalnie wysokiego obciążenia chorobami, w tym w dziedzinie zdrowia psychicznego, seksualnego i reprodukcyjnego. Konieczna jest więc też opieka nad tymi osobami w wymiarze społecznym, psychologicznym, behawioralnym, nie tylko medycznym.
Prawo polskie o osobach transpłciowych
Pomimo licznych prób legislacyjnych, działań różnych organizacji społecznych reprezentujących osoby trnaspłciowe, pomimo postulatów Rzecznika Praw Obywatelskich, nie istnieją w Polsce przepisy regulujące uzgodnienie płci (tj. dokonania odpowiednich zmian prawnych oznaczenia płci i dokumentów, tak aby były zgodne z płcią odczuwaną).
Równość w prawie i wobec prawa
W polskim prawie, a w tym w prawie pracy i w regulacjach ujętych w Konstytucji RP, jest wskazane, że wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. W zakresie zasady równouprawnienia płci wskazuje się, że kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.
Procedura uzgodnienia płaci
Ze względu na weto Prezydenta RP, ostatecznie do porządku prawnego nie weszła w życie ustawa o uzgodnieniu płci, uchwalona 10 września 2015 r. Ustawa przewidywała postępowanie w sprawach o uzgodnienie płci, które miałoby się odbyć w postępowaniu nieprocesowym, przed sądem. Proponowano, aby o uzgodnienie płci mogła wnosić osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozostaje w związku małżeńskim, u której stwierdzono występowanie tożsamości płciowej odmiennej od płci wpisanej do aktu urodzenia. Taki wniosek o uzgodnienie płci miał zawierać imię lub imiona, jakie ma nosić wnioskodawca po uzgodnieniu płci. Oczywiście do wniosku o uzgodnienie płci należałoby załączyć nie wcześniej niż 12 miesięcy przed dniem zgłoszenia wniosku:
1) dwa orzeczenia wydane niezależnie przez dwóch lekarzy posiadających tytuł specjalisty w dziedzinie psychiatrii lub seksuologii lub specjalizację II stopnia w dziedzinie psychiatrii albo przez jednego z takich lekarzy i psychologa z wydanym przez towarzystwo naukowe certyfikatem seksuologa klinicznego, które stwierdzają występowanie tożsamości płciowej odmiennej od płci wpisanej do aktu urodzenia;
2) odpis zupełny aktu urodzenia.
Postępowanie sądowe i stanowisko RPO
Skutki jakie wywołałoby prawomocne postanowienie sądu uwzględniające wniosek o uzgodnienie płci stanowiłoby podstawę sporządzenia nowego aktu urodzenia, zmiany numeru PESEL i wydania dowodu osobistego oraz mogłoby być podstawą zmiany nazwiska. Proponowano, aby sporządzenie nowego aktu urodzenia na podstawie prawomocnego postanowienia uwzględniającego wniosek o uzgodnienie płci nie wpływało na istniejące stosunki prawne między wnioskodawcą a osobami trzecimi, w szczególności między wnioskodawcą a jego rodzicami oraz dziećmi biologicznymi, dziećmi przysposobionymi przed uprawomocnieniem się postanowienia uwzględniającego wniosek o uzgodnienie płci.
Powyższe jednak nie obowiązuje, w zamian tego, jak podkreśla RPO: przez lata praktyki orzeczniczej wypracowało standard postępowania, zapewniający pewien poziom ochrony prawa do życia w zgodzie z własną tożsamością płciową. Wytoczenie powództwa przeciwko rodzicom w trybie art. 189 kodeksu postępowania cywilnego (Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny), będące rozwiązaniem przyjętym w latach 90 XX wieku, kiedy to podwaliny dała mu seria orzeczeń Sądu Najwyższego, pozostaje dalece niedoskonałe z perspektywy ochrony praw człowieka osób transpłciowych. Jest to obecnie w Polsce jedyny dostępny sposób na prawne uzgodnienie płci metrykalnej. Okazuje się jednak, że i ta procedura budzi pewne problemy. Do postępowań dołączają prokuratorzy, pomimo tego iż z przepisów nie wynika bezpośrednio możliwość ich udziału w tego rodzaju sprawach. Takie postępowanie dotyczy wyłącznie sfery osobistej i prywatnej osoby transpłciowej.
Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśla, że procedura uzgodnienia płci powinna być sprawna, przejrzysta, ogólnie dostępna, zapewniająca poszanowanie integralności fizycznej osoby transpłciowej oraz jej życia prywatnego, tak by fakt uzgodnienia płci nie był w nich uwidoczniony. Rzecznik wypowiada się w sprawie, ponieważ trafi do niego bardzo dużo skarg, w zakresie sytuacji i postępowań sądowych osób transpłciowych.