Rafał K. był jednym z tych przedsiębiorców, który nie wypełniał swoich obowiązków wobec pracowników – nie płacił za nich należnych składek ZUS od blisko 4 lat (od lipca 2005 r. do lutego 2009 r.). Sprawą tą zainteresował się ZUS już w 2005 r. Działając na podstawie art. 24 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wymierzył opłatę dodatkową. ZUS może ją nałożyć na niesolidnych płatników w kwocie do równowartości 100 proc. nieopłaconych składek.
Likwidacja ulgi podatkowej z tytułu składki na ubezpieczenie zdrowotne? >>
Sankcja finansowa nie przyniosła jednak efektu i sprawą Rafała K. zajęła się prokuratura, która wszczęła przeciw niemu dochodzenie, oskarżając go o przestępstwo z art. 218 § 1 k.k. Zgodnie z tym przepisem, kto – wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Jednak rozpoznający sprawę Sąd Rejonowy w Ł. powziął wątpliwość co do konstytucyjności faktycznego „karania” pracodawcy dwa razy za ten sam czyn. Zgłosił więc do Trybunału Konstytucyjnego pytanie prawne: czy art. 218 § 1 k.k. w zakresie, w jakim dopuszcza stosowanie wobec tej samej osoby za ten sam czyn odpowiedzialności za przestępstwo i dodatkowej opłaty, o której mowa w art. 24 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jest zgodny z Konstytucją RP.
Wyższa składka rentowa nie rozwiąże problemów emerytalnych >>
Trybunał potwierdził wątpliwości sądu, orzekając o niekonstytucyjności zarówno spornego art. 218 § 1 k.k., jak i art. 24 ustawy systemowej. Uznał też niekonstytucyjność – w tym samym zakresie – art. 98 ustawy systemowej, wprowadzającego odpowiedzialność za wykroczenie polegające również na niedopełnieniu obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie.
W ocenie Trybunału „dodatkowa opłata” określona w art. 24 ust. 1 ustawy systemowej, mimo swojej nazwy, nie ma na celu zrekompensowania ZUS nieopłacenia w terminie składek (tę funkcję pełnią odsetki od zaległych składek). Jest rodzajem tzw. kary administracyjnej, która pełni funkcję represyjno-prewencyjną (dyscyplinującą), zbliżoną do funkcji kar za wykroczenie lub przestępstwo. Różnica polega na tym, że jej wymierzenie nie jest według prawa uzależnione od wykazania winy „sprawcy”, chociaż w praktyce przy jej stosowaniu uwzględnia się przyczyny niewywiązania się przez płatnika z tego obowiązku, w tym winę „sprawcy”.
Zwrot nienależnie opłaconych składek - nowelizacja ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych >>
W efekcie kwestionowane przepisy stwarzają stan prawny, w którym za ten sam czyn, polegający na nieopłaceniu składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne lub innych składek pobieranych przez ZUS, na osobę fizyczną będącą płatnikiem tych składek można nałożyć różne sankcje. Taka konstrukcja przepisów łamie zasadę, zgodnie z którą nie można orzekać dwa razy w tej samej sprawie, przeciw temu samemu oskarżonemu.
Wyrok TK wejdzie w życie dopiero 30 maja 2012 r. po to, aby – jak stwierdził Trybunał – nie dopuścić do stanu prawnego, w którym nieopłacenie składek do ZUS nie byłoby zabezpieczone żadną sankcją.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2010 r. (P 29/09)