Weksel w prawie pracy

Dopuszczalność weksla w prawie pracy jest w świetle obowiązujących przepisów prawa zagadnieniem dyskusyjnym. Obecnie Kodeks pracy w art. 300 k.p. enumeratywnie wylicza źródła prawa cywilnego mające odpowiednie zastosowanie do stosunku pracy. Kodeks pracy nie odnosi się natomiast w swej treści wprost do Prawa wekslowego. Kodeks pracy wyraźnie natomiast dopuszcza jedynie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego i to wyłącznie w zakresie nieuregulowanym Kodeksem pracy (art. 300 k.p.).

Co więcej, zgodnie z powołanym wyżej przepisem stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego odpowiednio do stosunku pracy nie jest dopuszczalne, jeżeli miałoby to naruszać zasady prawa pracy. Postanowienia umów i aktów mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy są nieważne, zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy (art. 18 § 2 k.p.).

Jeszcze przed wydzieleniem się nowej gałęzi prawa, tj. prawa pracy, a więc przed wejściem w życie Kodeksu pracy 1 stycznia 1975 r. dopuszczalne było, co do zasady (na płaszczyźnie stosunków cywilistyczno-prawnych), stosowanie weksli w stosunkach zatrudnienia (wyrok SN z 22 stycznia 1972 r., III CRN 371/72, niepubl.).

Z uwagi na fakt, że możliwość stosowania weksla jako instytucji należącej do gałęzi prawa cywilnego do stosunków pracy, uregulowanych przepisami odrębnej gałęzi prawa, nie wynika wprost z Kodeksu pracy, dopuszczalność i zakres stosowania w stosunkach prawa pracy Prawa wekslowego ukształtowało w głównej mierze orzecznictwo Sądu Najwyższego.

Sąd Najwyższy w wyroku z 21 maja 1981 r. wskazał m.in., że przepisy Kodeksu pracy nie wyłączają możliwości zabezpieczenia wekslowego roszczeń zakładu pracy przeciwko pracownikowi o wynagrodzenie szkody w mieniu powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się i realizacji tych roszczeń w drodze postępowania nakazowego (wyrok SN z 21 maja 1981 r., IV PRN 6/81, OSNC 1981/11/225).

Sąd Najwyższy w powołanym wyżej orzeczeniu odniósł się ponadto do możliwości stosowania terminów przedawnienia określonych w Prawie wekslowym do stosunków prawa pracy zabezpieczonych wekslem. Sąd Najwyższy orzekł bowiem, że roszczenie zakładu pracy z weksla gwarancyjnego o zapłatę oznaczonej w nim sumy pieniężnej, stanowiącej równowartość szkody powstałej w mieniu powierzonym pracownikowi do wyliczenia się lub do zwrotu, nie ulega przedawnieniu w okresie przewidzianym w art. 291 § 2 k.p., lecz w okresie zakreślonym w art. 70 Prawa wekslowego. Co więcej, 3-letnie przedawnienie z art. 70 Prawa wekslowego dotyczy roszczeń wekslowych skierowanych nie tylko przeciwko akceptantowi, lecz także przeciwko wystawcy weksla własnego oraz jego poręczycielom.

Jak wskazano powyżej, zakres stosowania Prawa wekslowego w stosunkach prawa pracy ukształtowało w głównej mierze orzecznictwo Sądu Najwyższego.

W szczególności należy wskazać, że weksel, co do zasady, może zabezpieczać roszczenia pracodawcy z tytułu wyrządzenia szkody pracowniczej.

W powyższym zakresie dopuszczalny jest weksel w relacjach między pracodawcą a pracownikiem za mienie jemu powierzone (art. 124 i nast. k.p.), jak również przy zwykłej szkodzie pracowniczej.

Jednocześnie należy podkreślić, że nie jest dopuszczalna zmiana zasad odpowiedzialności określonych w Kodeksie pracy za pomocą weksla, w tym znaczeniu, że nie jest dopuszczalne zastosowanie weksla wprowadzającego nieograniczoną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez pracownika z winy nieumyślnej, w przypadku gdy zgodnie z art. 119 k.p. pracownik odpowiada do wysokości 3-krotnego wynagrodzenia i do wysokości wyrządzonej szkody.

Nie wszystkie jednak roszczenia pracodawcy mogą być zabezpieczone wekslem. Należy wskazać, że ze względu na funkcje ochronne przepisów prawa pracy zabezpieczenie niektórych roszczeń pracodawcy może być nieważne z mocy prawa. Sąd Najwyższy w wyroku z 19 marca 1998 r. stwierdził bowiem, że nieważne jest ustanowienie odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika z tytułu rozwiązania przez niego stosunku pracy na podstawie weksla gwarancyjnego (wyrok SN z 19 marca 1998 r., I PKN 560/97, OSNP 1999/5/160). Sąd ten wskazał, że Kodeks pracy zawiera wyczerpującą regulację zabezpieczającą interesy pracodawców w przypadku nieuzasadnionego rozwiązania stosunku pracy przez pracownika (art. 61¹ k.p. oraz art. 61² k.p.), co powoduje, że pracodawcy nie przysługują żadne inne roszczenia odszkodowawcze, w tym dochodzone na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.). Brak jest więc podstaw prawnych do stosowania poręczeń cywilnych w postaci weksli gwarancyjnych in blanco, skoro o odszkodowaniu z art. 61¹ k.p. orzeka sąd pracy jedynie w razie udowodnienia przez pracodawcę poniesionej szkody oraz jej wysokości, która w żadnym razie nie może przekroczyć wynikającego z art. 61² § 1 k.p. górnego limitu obowiązku odszkodowawczego (nie może on przewyższać wynagrodzenia pracownika za okres wypowiedzenia, a w przypadku rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas określony lub na czas wykonywania określonej pracy - wynagrodzenia za okres 2 tygodni).

Należy wskazać, że zobowiązanie wekslowe ma charakter abstrakcyjny i w szczególności dochodzenie należności z weksla in blanco może się opierać wyłącznie na fakcie jego podpisania, bez wskazania kwoty, na jaką weksel ten może zostać przez pracodawcę wypełniony. Odwrócona jest więc zasada odpowiedzialności pracownika przewidziana w stosunkach pracy, która w przypadku odpowiedzialności materialnej pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy oparta jest na zasadzie winy (art. 114 k.p.). Rozłożenie ciężaru dowodu w Prawie wekslowym i Kodeksie pracy jest odmienne. W przypadku odpowiedzialności materialnej na zasadach ogólnych to pracodawca musi udowodnić pracownikowi zawinione niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 116 k.p.).

Okres przedawnienia, o którym była mowa powyżej, w przypadku roszczeń ze stosunku prawa pracy zabezpieczonych wekslem jest, co do zasady, dłuższy niż jednoroczny okres przedawnienia przewidziany w Kodeksie pracy.

Ze względu na swój abstrakcyjny charakter zobowiązanie odzwierciedlone w wekslu ma własny byt prawny, niezależny od rzeczywistej relacji prawnej między wierzycielem wekslowym a dłużnikiem wekslowym. Istnienie zobowiązania wekslowego nie jest zatem uzależnione od przyczyny wystawienia weksla. W przypadku weksla in blanco do powstania skutecznego zobowiązania wekslowego wystawcy weksla nie jest również konieczne zawarcie między pracownikiem a pracodawcą deklaracji wekslowej.