Sąd pracy i ubezpieczeń społecznych – to odrębna jednostka organizacyjna sądów rejonowych, okręgowych lub apelacyjnych, działająca w ramach sądownictwa powszechnego. Funkcjonuje jako wydział w poszczególnych sądach.
Tworzy je i znosi Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa w drodze rozporządzenia, określając ich siedziby i obszary właściwości.
W sądach rejonowych tworzone są wydziały pracy, z zastrzeżeniem, że w niektórych sądach rejonowych (mających siedzibę w miastach będących siedzibami sądów okręgowych, w których utworzone zostały wydziały ubezpieczeń społecznych lub wydziały pracy i ubezpieczeń społecznych) tworzy się wydziały pracy i ubezpieczeń społecznych. Sąd rejonowy, w którym powstał wydział pracy i ubezpieczeń społecznych, rozpatruje sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, które należą do właściwości sądów rejonowych w tym samym okręgu sądowym.
W sądach okręgowych tworzone są wydziały pracy i ubezpieczeń społecznych. Jeżeli jednak w sądach, w których wpływ spraw z tego zakresu jest większy, tworzy się wydziały pracy i odrębne wydziały ubezpieczeń społecznych.
W sądach apelacyjnych tworzone są natomiast wydziały pracy i ubezpieczeń społecznych do rozpoznawania w II instancji spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
Sądy pracy rozstrzygają spory o roszczenia ze stosunku pracy, stosując przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.
Spod właściwości sądów pracy zostały wyłączone jedynie spory dotyczące:
- ustanawiania nowych warunków pracy i płacy,
- stosowania norm pracy,
- pomieszczeń w hotelach pracowniczych.
Postępowanie przed sądem pracy stanowi jedną z form postępowania cywilnego odrębnego, co oznacza, że cechuje je stosowanie odmiennych zasad w porównaniu z postępowaniem ogólnym.
Przez sprawy z zakresu prawa pracy należy rozumieć sprawy:
- o roszczenia ze stosunku pracy lub z nimi związane (np. o zawarcie przyrzeczonej umowy o pracę),
- o roszczenia związane ze stosunkiem pracy, których podstawa prawna wynika z powiązań prawnych między pracownikiem a zakładem pracy, uwarunkowanych istnieniem stosunku pracy (np. w związku z naruszeniem dóbr osobistych pracownika),
- o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy,
- o roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy (np. przy roszczeniach z umowy o pracę nakładczą),
- o odszkodowania dochodzone od zakładu pracy na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Przez sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozumie się sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych, dotyczących:
- ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia rodzinnego,
- emerytur i rent,
- innych świadczeń w sprawach należących do właściwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
- odszkodowań przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową albo służbą w Policji lub Służbie Więziennej,
- spraw wszczętych na skutek niewydania przez organ rentowy decyzji we właściwym terminie, a także spraw, w których wniesiono odwołanie od orzeczenia wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności oraz sprawy o roszczenia ze stosunków prawnych między członkami otwartych funduszy emerytalnych a tymi funduszami lub ich organami.