Rada pracowników - to organ reprezentujący pracowników w kontaktach z pracodawcą, upoważniony do prowadzenia z nim konsultacji (wymiany poglądów i podjęcia dialogu) w sprawach związanych z zatrudnieniem w danym zakładzie pracy. Rady pracowników nie należy utożsamiać z organizacją związkową.
Rady pracowników powstają u pracodawców wykonujących działalność gospodarczą (tj. zarobkową działalność wytwórczą, budowlaną, handlową, usługową oraz polegającą na poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu kopalin ze złóż, albo działalność zawodową, wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły), którzy zatrudniają co najmniej 50 pracowników (uwzględnia się osoby świadczące pracę na podstawie umowy o pracę, łącznie z pracownikami młodocianymi).
Rada pracowników ustala z pracodawcą:
- zasady i tryb przekazywania informacji i przeprowadzania konsultacji,
- tryb rozstrzygania kwestii spornych,
- zasady ponoszenia kosztów związanych z wyborem i działalnością rady pracowników oraz z wykonywaniem niezbędnych ekspertyz.
Z obowiązku tworzenia rady pracowników zwolnione są:
- przedsiębiorstwa państwowe, w których tworzony jest samorząd załogi przedsiębiorstwa,
- przedsiębiorstwa mieszane, zatrudniające co najmniej 50 pracowników,
- państwowe instytucje filmowe.
W tych podmiotach na podstawie odrębnych przepisów działają rady pracownicze jako organy samorządu załogi.
Skład rady pracowników – u pracodawcy zatrudniającego:
- od 50 do 250 pracowników – 3 pracowników,
- od 251 do 500 pracowników – 5 pracowników,
- powyżej 500 pracowników – 7 pracowników.
Zasady wyboru rady pracowników są różne w zależności od tego, czy u danego pracodawcy działa organizacja związkowa czy też nie. W przypadku wyboru rady pracowników przez organizacje związkowe każda z nich ma prawo wyboru nie mniej niż jednego członka rady pracowników, a w przypadku gdy liczba organizacji związkowych jest większa niż liczba członków rady pracowników wymieniona wyżej, prawo wyboru jednego członka rady pracowników przysługuje każdej z organizacji związkowych. Oznacza to również, że w przypadku gdy u danego pracodawcy działa tylko jedna organizacja, to przysługuje jej prawo wyboru wszystkich członków rady. Nie ma ustawowego zakazu łączenia funkcji w zarządzie organizacji związkowej z członkostwem w radzie pracowników.
W każdym przypadku pracodawca musi być powiadomiony o dokonanym przez organizacje związkowe wyborze członków rady. W sytuacji gdy u danego pracodawcy uprawniona do wyboru jest więcej niż jedna organizacja związkowa, organizacje te zawierają porozumienie, w którym określają zasady powoływania i funkcjonowania rady pracowników. Jeśli do zawarcia porozumienia nie dojdzie w terminie 30 dni od daty rozpoczęcia negocjacji, organizacje związkowe również powiadamiają o tym pracodawcę i w takim przypadku wyborów członków rady pracowników dokonują sami pracownicy spośród kandydatów zgłoszonych przez organizacje związkowe.
Koszty związane z wyborem i działalnością tak wybranej rady pracowników ponoszą organizacje związkowe, chyba że pracodawca zgodzi się ponosić te koszty.
Natomiast w przypadku pracodawcy, u którego nie działają organizacje związkowe, zatrudniającego:
- do 100 pracowników – członków rady wybierają pracownicy spośród kandydatów zgłoszonych na piśmie przez grupę co najmniej 10 pracowników,
- powyżej 100 pracowników – członków rady wybierają pracownicy spośród kandydatów zgłoszonych na piśmie przez grupę co najmniej 20 pracowników.
Wybory członków takiej rady pracowników organizuje pracodawca na pisemny wniosek grupy co najmniej 10% pracowników, powiadamiając o terminie ich przeprowadzenia oraz terminie zgłoszenia kandydatów na jej członków. Następuje to w sposób przyjęty u danego pracodawcy. Brak pisemnego zgłoszenia kandydatów przez określoną liczbę pracowników spowoduje niepowołanie rady.
Pracodawca po otrzymaniu wniosku pracowników powiadamia ich o terminie wyborów nie później niż na 30 dni przed wyborami, a pracownicy mają 21 dni na zgłaszanie kandydatów.
Wybory przeprowadza się w dniu roboczym, są bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Pracodawca zwołuje pierwsze zebranie rady pracowników w terminie 30 dni od dnia wyboru członków rady. Koszty związane z wyborem i działalnością rady pracowników ponosi pracodawca. Kadencja wybranej w ten sposób rady pracowników trwa 4 lata od dnia jej wyboru, a pracodawca zobowiązany jest do powiadomienia pracowników o prawie wyboru członków kolejnej rady pracowników co najmniej na 60 dni przed upływem dotychczasowej kadencji. Rada ulega rozwiązaniu, a mandat jej członków wygasa po upływie 6 miesięcy od dnia, w którym pracodawca, u którego nie działała do tej pory organizacja związkowa, został powiadomiony na piśmie o objęciu go zakresem działania organizacji związkowej oraz o liczbie członków organizacji będących pracownikami. Dotyczy to również sytuacji, gdy działająca dotychczas w zakładzie pracy organizacja związkowa stała się reprezentatywna w rozumieniu ustawy o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji. Zmniejszenie się liczby zatrudnionych pracowników poniżej 50 osób nie powoduje skrócenia kadencji rady pracowników.
Pracodawca nie może bez zgody rady pracowników wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z pracownikiem będącym jej członkiem w okresie jego członkostwa w radzie. Nie może także bez zgody rady pracowników zmienić jednostronnie warunków pracy lub płacy na niekorzyść takiego pracownika w okresie jego członkostwa w radzie, z wyjątkiem gdy dopuszczają to przepisy innych ustaw.
Pracownik będący członkiem rady pracowników ma również prawo do zwolnienia od pracy zawodowej, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, na czas niezbędny do udziału w pracach rady pracowników, które nie mogą być wykonane poza godzinami pracy, w przypadku gdy nie korzysta ze zwolnienia z innego tytułu.
Pracodawca w razie przewidywanych zmian lub zamierzonych działań oraz na pisemny wniosek rady pracowników przekazuje radzie pracowników informacje dotyczące:
- działalności i sytuacji ekonomicznej pracodawcy oraz przewidywanych w tym zakresie zmian,
- stanu, struktury i przewidywanych zmian zatrudnienia oraz działań mających na celu utrzymanie poziomu zatrudnienia,
- działań, które mogą powodować istotne zmiany w organizacji pracy lub podstawach zatrudnienia.
Zakres przekazywanych przedstawicielom pracowników informacji może być ograniczony z konieczności ochrony dóbr osobistych pracowników.
Obowiązki informacyjno-konsultacyjne pracodawcy są w kontaktach z radą pracowników znacznie mniejsze niż w stosunkach ze związkami zawodowymi.
Kto wbrew przepisom ustawy:
- uniemożliwia utworzenie rady pracowników,
- nie podaje informacji o osiągnięciu wielkości zatrudnienia co najmniej 50 pracowników,
- nie organizuje wyborów rady pracowników lub je utrudnia,
- nie informuje rady pracowników lub nie przeprowadza z nią konsultacji w sprawach określonych w ustawie lub utrudnia przeprowadzenie konsultacji,
- dyskryminuje członka rady pracowników w związku z wykonywaniem przez niego czynności związanych z informowaniem i przeprowadzaniem konsultacji
– podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny. Oskarżycielem publicznym jest inspektor pracy.
Natomiast jeśli członek rady pracowników lub ekspert rady w okresie pełnienia funkcji lub po zaprzestaniu pełnienia funkcji, lecz nie dłużej niż przez okres 3 lat, ujawnią dane, co do których pracodawca zastrzegł poufność, podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny, jeżeli pokrzywdzony (pracodawca) zgłosi popełnienie tego wykroczenia.