Przedmiot sporu zbiorowego pracowników z pracodawcą może dotyczyć:
- warunków pracy,
- warunków płacy,
- świadczeń socjalnych oraz
- praw i wolności związkowych pracowników.
Wyliczenie to ma charakter enumeratywny.
Jak wynika z powyższego, podstawową cechą sporu jest jego zbiorowy charakter zarówno w odniesieniu do podmiotów sporu (pracownicy i pracodawca bądź pracodawcy), jak i jego przedmiotu. Prawa i interesy zbiorowe pracowników są reprezentowane przez związki zawodowe, natomiast prawa i interesy pracodawców w sporach zbiorowych mogą być reprezentowane przez właściwe organizacje pracodawców.
Co do zasady spór zbiorowy ma za przedmiot ukształtowanie korzystniejszych dla pracowników warunków pracy (np. w zakresie wyposażenia pracowników w odpowiednie narzędzia pracy, zapewnienia właściwych warunków bhp, prowadzenia szkoleń) lub płacy bądź też utrzymanie dotychczasowych warunków pracy lub płacy, które pracodawca zamierza zmienić na mniej korzystne dla pracowników.
Przedmiotem sporu zbiorowego mogą być również świadczenia socjalne, tj. świadczenia rzeczowe bądź pieniężne pracodawców na rzecz pracowników związane m.in. z wypoczynkiem pracowników czy też pomocą materialną dla pracowników – pożyczki, zapomogi.
Spór zbiorowy może dotyczyć także praw i wolności związkowych.
Spór zbiorowy jest natomiast niedopuszczalny, gdy jego prowadzenie ma na celu poparcie indywidualnych żądań pracowniczych. Niedopuszczalne są także spory zbiorowe, których przedmiotem są kwestie polityczne.
Spór zbiorowy istnieje od dnia wystąpienia przez podmiot reprezentujący interesy pracownicze do pracodawcy z żądaniami w sprawach, które mogą stanowić przedmiot sporu zbiorowego, jeżeli pracodawca nie uwzględnił wszystkich żądań w terminie określonym w wystąpieniu, nie krótszym jednak niż 3 dni.
Zgłoszenie sporu powinno zawierać określenie przedmiotu żądań.
Związek zawodowy może w każdej chwili odstąpić od prowadzenia sporu zbiorowego. Jeżeli jednak spór prowadzi kilka organizacji związkowych, odstąpienie jednej z nich nie przeszkadza prowadzeniu sporu przez pozostałe organizacje.
Po wszczęciu sporu zbiorowego pracodawca powinien niezwłocznie podjąć rokowania w celu rozwiązania sporu w drodze porozumienia. Ponadto pracodawca ma obowiązek zawiadomić o powstaniu sporu właściwego okręgowego inspektora pracy.
W razie nieosiągnięcia porozumienia należy sporządzić protokół rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron. Jeżeli strona, która wszczęła spór, podtrzymuje zgłoszone żądania, to spór prowadzony jest przez strony z udziałem osoby dającej gwarancję bezstronności, tj. mediatora.
Mediatora ustalają wspólnie strony sporu zbiorowego. Jeżeli strony sporu nie porozumieją się w sprawie wyboru mediatora w ciągu 5 dni, postępowanie jest prowadzone z udziałem mediatora wskazanego, na wniosek jednej ze stron, przez ministra właściwego do spraw pracy i polityki socjalnej.
Koszty postępowania mediacyjnego ponoszą strony sporu zbiorowego w równych częściach, chyba że uzgodnią inny ich podział. W razie udokumentowanego braku środków na pokrycie kosztów postępowania mediacyjnego, na wniosek strony sporu zbiorowego, minister właściwy do spraw pracy pokrywa koszty mediacji.
Jeżeli przebieg postępowania mediacyjnego wskazuje, że nie doprowadzi ono do rozwiązania sporu przed upływem terminów przewidzianych w ustawie o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, tj. 14 dni, to organizacja, która wszczęła spór, może zorganizować strajk ostrzegawczy. Jednak może to zrobić jednorazowo i na czas nie dłuższy niż 2 godziny.
Mediator powinien zawiadomić strony, gdyby w toku postępowania stwierdził, że rozwiązanie sporu zbiorowego wymaga szczegółowych lub dodatkowych ustaleń związanych z przedmiotem sporu.
Gdyby w związku z żądaniem objętym sporem konieczne było ustalenie sytuacji ekonomiczno-finansowej zakładu pracy, mediator może zaproponować przeprowadzenie w tej sprawie ekspertyzy. W takiej sytuacji, jeżeli strony nie postanowią inaczej, koszty ekspertyzy obciążają zakład pracy. Jeżeli mediator podejmie te czynności, może wystąpić do organizacji związkowej z wnioskiem o przesunięcie terminu rozpoczęcia strajku na czas niezbędny do dokonania ustaleń mogących mieć wpływ na wynik rozstrzygnięcia sporu.
Postępowanie mediacyjne kończy się podpisaniem przez strony porozumienia. Jeżeli strony nie osiągną porozumienia, sporządzają protokół rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron. Czynności tych dokonuje się przy udziale mediatora.
Nieosiągnięcie porozumienia rozwiązującego spór zbiorowy w postępowaniu mediacyjnym uprawnia do podjęcia akcji strajkowej.
Podmiot zgłaszający spór, już na etapie zgłoszenia sporu zbiorowego może uprzedzić pracodawcę, że w razie nieuwzględnienia wysuniętych żądań zostanie ogłoszony strajk. Jednak dzień zapowiedzianego strajku nie może przypadać przed upływem 14 dni od dnia zgłoszenia sporu.
Istotą strajku jest zbiorowe powstrzymywanie się przez pracowników od wykonywania pracy, bez gotowości do jej świadczenia w celu rozwiązania sporu zbiorowego.
Strajk jest środkiem ostatecznym i nie może być ogłoszony bez uprzedniego wyczerpania polubownych możliwości rozwiązania sporu. Strajk może być zorganizowany bez zachowania porządku ww. etapów tylko wówczas, jeżeli bezprawne działanie pracodawcy uniemożliwiło przeprowadzenie rokowań lub mediacji, a także w wypadku, gdy pracodawca rozwiązał stosunek pracy z prowadzącym spór działaczem związkowym.
Przy podejmowaniu decyzji o ogłoszeniu strajku podmiot reprezentujący interesy pracowników powinien wziąć pod uwagę współmierność żądań do strat związanych ze strajkiem. Oznacza to, że żądania pracowników powinny być racjonalne i dotyczyć kwestii, których rozstrzygnięcie leży w gestii pracodawcy.
Niedopuszczalne jest zaprzestanie pracy w wyniku strajku na stanowiskach pracy, urządzeniach i instalacjach, na których zaniechanie pracy zagraża życiu i zdrowiu ludzkiemu lub bezpieczeństwu państwa. Niedopuszczalne jest także organizowanie strajku w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, w jednostkach Policji i Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Służby Więziennej, Straży Granicznej, Służby Celnej oraz jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej. Prawo do strajku nie przysługuje także pracownikom zatrudnionym w organach władzy państwowej, administracji rządowej i samorządowej, sądach oraz prokuraturze.
Strajk zakładowy ogłasza organizacja związkowa po uzyskaniu zgody większości głosujących pracowników, jeżeli w głosowaniu wzięło udział co najmniej 50% pracowników zakładu pracy. Ogłoszenie strajku powinno przy tym nastąpić co najmniej na 5 dni przed jego rozpoczęciem.