Pracodawcy, którzy tworzą zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, a zostali postawieni w stan upadłości, mają wobec funduszu niemal takie same obowiązki jak pozostali pracodawcy. Jak stwierdził w wyroku Sąd Najwyższy, z ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa nie wynika likwidacja zakładowego funduszu socjalnego (wyrok z 2 września 1999 r., I PKN 242/99).
Środki zgromadzone na rachunku funduszu
Wyłączenie środków funduszu z masy upadłościowej oznacza, że nie można ich przeznaczyć na spłatę innych zobowiązań firmy.
Wyłączone ze składu masy upadłości są:
- mienie przeznaczone na pomoc dla pracowników upadłego zakładu i ich rodzin, stanowiące zgromadzone na odrębnym rachunku bankowym środki pieniężne zfśs, tworzonego na podstawie przepisów o zfśs,
- przypadające po ogłoszeniu upadłości kwoty pochodzące ze zwrotu udzielonych pożyczek na cele mieszkaniowe,
- wpłaty odsetek bankowych od środków tego funduszu oraz
- opłaty pobierane od korzystających z usług i świadczeń socjalnych finansowanych z tego funduszu organizowanych przez upadłego (art. 64 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze z 28 lutego 2003 r.).
Składniki tego mienia oznacza sędzia-komisarz, a zarządza nim upadły, chyba że został ustanowiony likwidator, kurator bądź przedstawiciel. Może nim też zarządzać reprezentant upadłego ustanowiony na podstawie przepisów o przedsiębiorstwach państwowych.
Osoba zarządzająca wydatkuje środki zgromadzone na odrębnym rachunku bankowym funduszu na cele i według zasad określonych w przepisach o zfśs.
Zasady te określają, że wydatkowanie środków może nastąpić jedynie:
- na cele określone w ustawie (działalność socjalna),
- na rzecz osób uprawnionych do korzystania z funduszu,
- według szczegółowych zasad określonych w regulaminie funduszu,
- z zastosowaniem kryteriów socjalnych (sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osób uprawnionych),
- z zachowaniem uprawnień zakładowych organizacji związkowych.
Środki te powinny zostać wydatkowane zgodnie z przepisami ustawy o funduszu aż do ich wyczerpania. Niewykorzystane środki funduszu powinny zostać przekazane na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Należy je przekazać po zakończeniu postępowania upadłościowego według stanu na dzień zamknięcia bilansu upadłego przedsiębiorcy. Przepisy nie dają odpowiedzi na pytanie, w jakim terminie i w jakim trybie ma ono nastąpić. Nie ulega jednak wątpliwości, że przekazanie musi nastąpić po zamknięciu bilansu i po utracie statusu pracodawcy (czyli po zwolnieniu ostatniego pracownika). Warunkiem jest brak pracowników, ponieważ tak długo, jak firma ich zatrudnia, mają oni prawo korzystania z funduszu.
WAŻNE!
Firma w upadłości, tak jak inni pracodawcy, ma obowiązek odprowadzać na fundusz odpisy zarówno bieżące, jak i zaległe.
Zasady naliczania odpisów i terminy ich przekazywania także pozostają bez zmian (do 30 maja należy przekazać 75% odpisu, do końca września pozostałe 25%). „Ustawa z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (...) ma charakter powszechny i uniwersalny w swej dziedzinie, gdyż wyłączenie jej stosowania, a ściślej zaniechanie odpisów może wynikać tylko z niezatrudniania pracowników. Dlatego stosowania tej ustawy nie wyłączają zmiany dotyczące pracodawcy, a szczególnie jego przekształcenie, likwidacja czy upadłość” (wyrok SN z 4 kwietnia 2008 r., I PK 243/07). A zatem upadły ma w tym zakresie takie same obowiązki jak wszyscy tworzący fundusz pracodawcy.
Przedsiębiorstwo w upadłości nie musi natomiast odprowadzać na fundusz niektórych zwiększeń:
- przychodów z tytułu sprzedaży, dzierżawy i likwidacji środków trwałych służących działalności socjalnej w części nieprzeznaczonej na utrzymanie lub odtworzenie zakładowych obiektów socjalnych,
- sprzedaży i likwidacji zakładowych domów i lokali mieszkalnych w części nieprzeznaczonej na utrzymanie pozostałych zakładowych zasobów mieszkaniowych.
Pozostałe zwiększenia powinny zostać odprowadzone na konto funduszu, a mianowicie:
- wpływy z opłat pobieranych od osób i jednostek organizacyjnych korzystających z działalności socjalnej,
- darowizny oraz zapisy osób fizycznych i prawnych,
- odsetki od środków funduszu,
- wpływy z oprocentowania pożyczek udzielonych na cele mieszkaniowe,
- wierzytelności likwidowanych zakładowych funduszy socjalnego i mieszkaniowego,
- inne środki określone w odrębnych przepisach (art. 7 ust. 2 ustawy o funduszu).
Likwidacja funduszu
Upadły przedsiębiorca bądź osoby działające w jego imieniu (np. syndyk, likwidator) mogą podjąć decyzję o likwidacji funduszu. Zrezygnowanie z tworzenia funduszu może nastąpić w dowolnym momencie przez wprowadzenie odpowiednich zapisów do regulaminu wynagradzania bądź układu zbiorowego pracy. Należy jednak pamiętać, że rezygnacja z tworzenia funduszu wywiera skutek jedynie „na przyszłość”, czyli zwalnia z obowiązku odprowadzania odpisów i zwiększeń. Nie obejmie jednak środków już gromadzonych na rachunku funduszu.
WAŻNE!
Tak długo, jak na koncie funduszu będą jakiekolwiek środki, upadły obarczony będzie obowiązkami wynikającymi z gospodarowania tymi środkami.
Upadły nie musi jedynie dokonywać nowych odpisów. Całkowita likwidacja funduszu nastąpi dopiero z chwilą wydatkowania wszystkich pieniędzy zgromadzonych na rachunku. Przez wprowadzenie odpowiednich zapisów regulaminu wynagradzania bądź układu istnieje także możliwość obniżenia wysokości odprowadzanych odpisów.
Natomiast związki zawodowe w czasie postępowania upadłościowego mają takie same uprawnienia jak w czasie normalnego funkcjonowania zakładu.
Nadal przysługuje im prawo wystąpienia do sądu z roszczeniem o:
- zwrot środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy,
- przekazanie należnych środków na fundusz.
Podstawa prawna:
- art. 64 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze z 28 lutego 2003 r. (DzU nr 60, poz. 535 ze zm.),
- art. 1–8 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (DzU z 1996 r. nr 70, poz. 335 ze zm.),
- art. 27 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (DzU z 2001 r. nr 79, poz. 854 ze zm.),
- wyroki Sądu Najwyższego:
– z 2 września 1999 r. (I PKN 242/99, OSNP – wkł. 2000/3/8),
– z 4 kwietnia 2008 r. (I PK 243/07, niepubl.).