24 czerwca br. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną dotyczącą zasad przyznawania premii uznaniowej w okresie pobierania zasiłku chorobowego. Skarga została złożona przez pracownicę, której pracodawca przy obliczaniu zasiłku chorobowego nie uwzględnił premii uznaniowej.
Prawo do premii uznaniowej
Regulamin wynagradzania przedstawiony w sądzie przez skarżącą stanowił, że pracownikowi może być przyznana dodatkowo - poza wynagrodzeniem zasadniczym i innymi dodatkami - premia uznaniowa. Nie podlegała ona zmniejszeniu w okresie pobierania przez pracownika zasiłku chorobowego. Decyzję o jej przyznaniu i wysokości podejmował pracodawca, biorąc pod uwagę aktualne możliwości finansowe zakładu pracy i indywidualne wyniki pracownika w realizacji powierzonych mu obowiązków. Pracownica wniosła skargę konstytucyjną do Trybunału, po tym jak sądy rejonowy i apelacyjny oddaliły jej powództwo o wyrównanie wysokości zasiłku chorobowego.
Przypomnijmy, że art. 41 ust. 1 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (j.t. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 z późn.zm.) stanowi, iż przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego nie uwzględnia się składników wynagrodzenia, jeżeli postanowienia układów zbiorowych pracy lub przepisy o wynagradzaniu nie przewidują zmniejszania ich za okres pobierania zasiłku.
Zdaniem skarżącej, nie wystarczy stwierdzenie braku postanowień o zmniejszeniu świadczenia w regulaminie pracy, gdyż warunkiem koniecznym jest jeszcze prawo do tego składnika oraz fakt jego realnej wypłaty za okres choroby. Takiego jednoznacznego w treści zapisu kwestionowany przepis nie zawiera. Państwo - reprezentowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych - pobiera ze środków pracownika 2,45 proc. jego przychodów brutto z tytułu składki na ubezpieczenie chorobowe.
Następnie poprzez kwestionowany przepis uwalnia się od obowiązków ubezpieczyciela, uzależniając wymiar świadczeń chorobowych od swobodnej woli pracodawcy, który w dowolnie zredagowanym regulaminie wynagradzania decyduje o ograniczeniu podstawy wymiaru tego świadczenia, nie bacząc na wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. O ustaleniu wymiaru świadczenia nie decyduje zatem akt prawny, lecz nie podlegający w praktyce kontroli prawa regulamin wynagradzania.
Przepis niezgodny z konstytucją
W Dzienniku Ustaw Nr 119 pod poz. 771 został ogłoszony wyrok Trybunału Konstytucyjnego w powyżej sprawie. W wyroku Trybunał orzekł, że art. 41 ust. 1 ustawy rozumiany w taki sposób, że w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego nie uwzględnia się wypłaconych pracownikowi - w okresie przyjętym do jej ustalenia - składników wynagrodzenia, od których pracownik ten uiścił składkę na ubezpieczenie chorobowe, a które nie są mu wypłacane w okresie pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby albo zasiłku chorobowego, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jak stwierdził Trybunał, tytułem składki na ubezpieczenie chorobowe pracownik uiszcza 2,4 proc. tych składników wynagrodzenia, które z pewnością nie zostaną mu wypłacone w okresie pobierania zasiłku, co wynika albo wprost z układów zbiorowych pracy czy przepisów o wynagradzaniu, albo też z przemilczenia tej kwestii w wymienionych aktach.
Zgodnie z kwestionowanym art. 41 ust. 1 ustawy, tak jak był rozumiany i stosowany przez ZUS i sądy, do podstawy wymiaru zasiłku (decydującej o wysokości samego zasiłku chorobowego) nie wlicza się tych składników wynagrodzenia, co do których układ zbiorowy pracy albo przepisy o wynagradzaniu milczą (nie zawierają postanowień) w kwestii ich zmniejszenia w okresie pobierania zasiłku.
Zdaniem Trybunału, przepis ten niewłaściwie realizował treść konstytucyjnego prawa do zabezpieczenia społecznego, prowadząc do zaniżenia wypłacanego zasiłku w stosunku do pobieranego wynagrodzenia, zaburzając równowagę pomiędzy wymiarem pracowniczych składek na ubezpieczenie chorobowe a wysokością wypłacanego zasiłku oraz uzależniając wysokość zasiłku od woli pracodawcy, wyrażonej w regulaminie wynagradzania.
W razie zaistnienia sporu, organy państwa nie badały, czy składniki wynagrodzenia, wynikającego z umowy o pracę, zostały faktycznie wypłacone w okresie pobierania zasiłku (a więc sam zasiłek powinien być odpowiednio niższy), lecz opierały się na nieprecyzyjnych regulaminach wynagradzania i na tej podstawie akceptowały zaniżenie zasiłków chorobowych, mimo odprowadzenia przez pracownika składek na ubezpieczenie chorobowe od wszystkich składników wynagrodzenia.
Zaniżanie podstawy wymiaru zasiłku
Prawodawca nie nakłada na pracodawców, ustalających przepisy o wynagradzaniu, obowiązku wyraźnego rozstrzygania w przedmiocie zachowywania (albo niezachowywania) przez pracowników prawa do określonych składników wynagrodzenia w okresie pobierania wynagrodzenia chorobowego lub zasiłku chorobowego. Na dodatek znacznej części pracowników przepisy o wynagradzaniu nie obejmują (tam gdzie pracodawcy zatrudniają mniej niż 20 pracowników).
Jednocześnie w sytuacji, w której układ zbiorowy pracy albo przepisy o wynagradzaniu nie istnieją, albo przedmiotowej kwestii nie rozstrzygają (względnie rozstrzygają ją w sposób niejasny), powstaje skutek podwójnie niekorzystny dla pracownika: z jednej strony składniki wynagrodzenia wliczane są do podstawy wymiaru składki (zatem pracownik uiszcza od nich składkę), z drugiej jednak składników tych nie wlicza do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego (więc nie wpływają one na podwyższenie wypłacanego zasiłku).
Jak stwierdził Trybunał, zarówno pracodawca jak i ZUS posiadają ścisłe i sprawdzalne informacje o wynagrodzeniu (wypłacanym w poszczególnych 12 miesiącach poprzedzających zachorowanie, od którego naliczana i potrącana była składka na ubezpieczenie chorobowe), wynikające z list płac, imiennych raportów miesięcznych o należnych składkach i wypłaconych świadczeniach oraz raportów miesięcznych dla osoby ubezpieczonej. ZUS może mieć pewność, że uiszczenie składki od określonego składnika wynagrodzenia oznacza, że pracownik tego składnika nie otrzyma od pracodawcy w okresie pobierania wynagrodzenia chorobowego lub zasiłku chorobowego. Jest to jednak ignorowane przez ZUS i sądy, bo nie istnieje obowiązek badania stanu faktycznego i jednoznacznego ustalania, czy dany składnik wynagrodzenia został rzeczywiście wypłacony w okresie pobierania wynagrodzenia chorobowego lub zasiłku chorobowego.
Powyższa regulacja, która zaniża podstawę wymiaru zasiłku bez badania faktów, prowadzi do wypłaty zaniżonego wynagrodzenia chorobowego lub zaniżonego zasiłku chorobowego, mimo odprowadzenia stosownej składki na ubezpieczenie chorobowe, godzi w art. 67 ust. 1 Konstytucji. Skoro wolą ustawodawcy jest zapewnienie choremu pracownikowi środków umożliwiających leczenie, rekonwalescencję i powrót do pracy (co pozostaje również w interesie pracodawców), oszacowanych - w potocznym rozumieniu - na 80 proc. średniego wynagrodzenia pobieranego w roku poprzedzającym zachorowanie, to regulacja skutkująca wypłaceniem takiemu choremu pracownikowi środków znacząco mniejszych, ze względu na niejasność albo brak stosownych postanowień układu zbiorowego pracy albo przepisów o wynagradzaniu i bez badania sytuacji faktycznej, godzi w istotę prawa do zabezpieczenia społecznego.
W opinii Trybunału, ZUS i sądy rozstrzygające w przedmiocie należnego pracownikowi wynagrodzenia chorobowego i zasiłku powinny ustalać, które składniki jego wynagrodzenia były faktycznie wypłacane w okresie przyjętym do obliczenia przeciętnego wynagrodzenia, które składniki zostały faktycznie obciążone składką na ubezpieczenie chorobowe i do których składników pracownik zachował prawo w okresie pobierania zasiłku chorobowego.
Skutki orzeczenia
Skutkiem wydanego przez Trybunał powyższego orzeczenia jest możliwość wznowienia postępowań w sprawach, w których sądy orzekały, opierając się na niekonstytucyjnym rozumieniu art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej. W sprawach, w których nie toczyły się żadne postępowania, zastosowanie znajdują art. 291 k.p. ustanawiający 3-letni okres przedawnienia roszczeń ze stosunku pracy (w odniesieniu do wynagrodzenia chorobowego), art. 67 ust. 4 ustawy ustanawiający 3-letni okres przedawnienia roszczeń o wypłatę zasiłku, gdy niewypłacenie jego części było następstwem błędu płatnika składek, albo ZUS (w odniesieniu do zasiłku chorobowego).
Podstawa prawna:
ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (j.t. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 z późn.zm.).
Beata Woźniak