Resort pracy podkreśla: po wyroku TK z 21 października 2014 r. przy przyznawaniu prawa do świadczeń pielęgnacyjnych opiekunom dorosłych osób z niepełnosprawnością właściwe organy miały i mają bezwzględny obowiązek przestrzegania art. 17 ust. 1b u.ś.r. i zawartego w nim kryterium wieku powstania niepełnosprawności. Stanowiska te pozostają w opozycji do wielokrotnie wyrażanego w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego poglądu, że nie jest dopuszczalne oparcie odmowy przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego na tej części art. 17 ust. 1b u.ś.r., która została uznana przez TK za niezgodną z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Co dalej z sytuacją OzN?
- Żądania zwrotu pieniędzy za wypłacone świadczenia pielęgnacyjne. Co dalej z sytuacją osób z niepełnosprawnościami?
- Skargi i skala problemu w samorządach
- Niezgodność stanowisk: wojewodowie a sądy administracyjne i RPO
- Odpowiedź MRPiPS z 30 września 2025 r. w sprawie zwrotu środków na świadczenia pielęgnacyjne
- Rola Ministerstwa Rodziny pracy i polityki społecznej oraz ograniczenia kompetencyjne
- Konsekwencje dla opiekunów i gminy praktyczne implikacje finansowe
Żądania zwrotu pieniędzy za wypłacone świadczenia pielęgnacyjne. Co dalej z sytuacją osób z niepełnosprawnościami?
W kilku województwach pojawiły się decyzje nakazujące gminom zwrot części dotacji przekazanych z budżetu państwa na wypłatę świadczeń pielęgnacyjnych. Chodzi o świadczenia przyznane opiekunom dorosłych osób z niepełnosprawności. Wojewodowie Śląski i Pomorski zakwestionowali prawidłowość rozliczeń gmin, uznając, że część wypłat była dokonana z naruszeniem wymogu wynikającego z brzmienia przepisu art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych. W konsekwencji w wydanych decyzjach kontrolnych domagają się zwrotu wypłaconych kwot oraz opłaconych od nich składek emerytalno-rentowych do budżetu państwa.
Trzeba przypomnieć, że przez lata obowiązywał przepis, który ograniczał prawo do świadczenia pielęgnacyjnego w zależności od momentu powstania niepełnosprawności osoby wymagającej opieki. Świadczenie przysługiwało wtedy, gdy niepełnosprawność powstała nie później niż do ukończenia 18. roku życia albo w trakcie nauki w szkole lub szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25. roku życia. W orzeczeniu z 2014 roku Trybunał Konstytucyjny uznał zróżnicowanie praw opiekunów ze względu na moment powstania niepełnosprawności za niezgodne z zasadą równego traktowania zawartą w Konstytucji. TK wskazał, że opiekunowie dorosłych osób z niepełnosprawnością powinni być traktowani jednakowo i że ustawodawca powinien niezwłocznie podjąć kroki legislacyjne w celu przywrócenia równego traktowania.
Skargi i skala problemu w samorządach
Do Biura RPO trafiają skargi dotyczące rozstrzygnięć kontrolnych Wojewody Śląskiego i Wojewody Pomorskiego. Mieszkańcy i opiekunowie alarmują, że gminy, reagując na zalecenia kontrolne, zostały postawione w trudnej sytuacji finansowej i prawnej: są zobowiązywane do wyliczenia i zwrotu dotacji, które wcześniej prawidłowo wypłaciły potrzebującym, a jednocześnie muszą liczyć się z roszczeniami osób, które środki te otrzymały. RPO wskazuje, że rozstrzygnięcia te mogą prowadzić do destabilizacji systemu wsparcia i naruszenia interesu chronionego konstytucyjnie — godności i stabilności bytowej opiekunów.
Niezgodność stanowisk: wojewodowie a sądy administracyjne i RPO
Sprawa powstała na skutek tego, że w kontrolach z lat 2022–2023 wojewodowie uznali, że część wypłaconych świadczeń naruszała przepis i w efekcie domagają się zwrotu dotacji. Stanowiska wojewodów, pozostają w opozycji do utrwalonego stanowiska Naczelnego Sądu Administracyjnego. NSA w szeregu orzeczeń formułował pogląd, że niemożliwe jest odmówienie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego jedynie na podstawie kryterium daty powstania niepełnosprawności, gdyż część tego kryterium została już uznana przez TK za niekonstytucyjną. Rzecznik Praw Obywatelskich również wystąpił z apelem do ministra rodziny o rewizję stanowiska resortu, zwracając uwagę na konieczność respektowania orzecznictwa sądów administracyjnych i pozafinansowych konsekwencji decyzji kontrolnych.
Odpowiedź MRPiPS z 30 września 2025 r. w sprawie zwrotu środków na świadczenia pielęgnacyjne
W komunikacie RPO czytamy: "Stanowiska wojewodów i MRPiPS pozostają w opozycji do wielokrotnie wyrażanego poglądu Naczelnego Sądu Administracyjnego, że nie jest dopuszczalne oparcie odmowy przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego na kryterium daty powstania niepełnosprawności, co w 2014 r. Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodne z Konstytucją. Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk zwraca się do minister rodziny, pracy i polityki społecznej Agnieszki Dziemianowicz-Bąk o zrewidowanie stanowiska resortu. Na dzień 30.09.2025 r.: Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej nie posiada uprawnień do oceny wniosków i zaleceń kontrolnych z przeprowadzanych przez wojewodów kontroli prawidłowości realizacji zadań z zakresu ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych - odpisał m.in. resort".
Rola Ministerstwa Rodziny pracy i polityki społecznej oraz ograniczenia kompetencyjne
Uszczegóławiając stanowisko resortu pracy, w odpowiedzi na liczne zapytania resort wskazał, że nie ma uprawnień do bezpośredniej oceny poszczególnych wniosków oraz do kwestionowania zaleceń kontrolnych wydawanych przez wojewodów wobec gmin. Ministerstwo podkreśla potrzebę jasnego stanowiska prawnego i zgodności działań organów kontrolnych z obowiązującymi przepisami oraz orzecznictwem, jednak pozostaje ograniczone w zakresie możliwości ingerencji w indywidualne rozstrzygnięcia nadzorcze i finansowe. Wobec tej rozbieżności apel RPO o rewizję oficjalnego stanowiska ministerstwa, ma to na celu wywołanie spójnej i przewidywalnej wykładni prawa, która będzie chronić prawa opiekunów i jednocześnie stabilizować budżet gmin.
Konsekwencje dla opiekunów i gminy praktyczne implikacje finansowe
Decyzje nakazujące zwrot dotacji obciążają zarówno opiekunów, jak i gminy. Opiekunowie, którzy otrzymali świadczenia zgodnie z ówczesną praktyką, mogą zostać postawieni w sytuacji wymogu zwrotu środków lub prowadzenia sporów administracyjnych. Gminy z kolei są zmuszone do korekt rozliczeń dotacji, ponoszenia skutków administracyjnych i potencjalnego obciążenia lokalnych budżetów. Skutkiem może być ograniczenie bieżącej pomocy społecznej, wzrost biurokracji oraz zwiększenie liczby odwołań i spraw sądowych, co wydłuży i skomplikuje procedury przyznawania świadczeń.
Konieczne jest oficjalne, jasne stanowisko ustawodawcy lub interpretacja resortu pracy, która rozstrzygnie sporne kwestie wynikające z wyroku TK i orzecznictwa NSA. Chodzi o bezpieczeństwo finansowe beneficjentów: w przypadkach, gdzie świadczenie zostało przyznane i wypłacone w dobrej wierze, warto rozważyć rozwiązania osłonowe, które zapobiegną konieczności natychmiastowego zwrotu środków przez opiekunów. Nie mniej ważne jest wsparcie dla samorządów: rząd powinien rozważyć mechanizmy rekompensujące gminom koszty związane z koniecznymi korektami rozliczeń, aby nie zaniżać poziomu wsparcia dla innych uprawnionych grup. Tak więc niezbędne jest pilne wprowadzenie klarownych zmian legislacyjnych, które usuną rozbieżności interpretacyjne i zredukują pole do arbitralnych decyzji kontrolnych.
Podsumowując, spór o zwroty dotacji za świadczenia pielęgnacyjne ujawnia głębsze problemy systemowe: niedostateczne wykonanie orzeczeń konstytucyjnych, rozbieżności w interpretacji prawa administracyjnego i skutki budżetowe decyzji nadzorczych. Aby zapewnić stabilność systemu wsparcia dla opiekunów dorosłych osób z niepełnosprawnością, potrzebne są szybkie i spójne działania ustawodawcy oraz kompromisowe rozwiązania chroniące zarówno prawa beneficjentów, jak i finansową równowagę gmin. Bez tego kontrowersje będą się przedłużać, a sytuacja osób zależnych i ich opiekunów pozostanie niepewna. Resort pracy nie powinien wyłączać swoich kompetencji w tej ważnej sprawie.
Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 1208)