Wyrok SN z dnia 20 października 2005 r., sygn. I UK 72/05

Termin przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników należy liczyć od pierwszego dnia kwartału, w którym ubezpie­czenie powstało (art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.).

Przewodniczący SSN Beata Gudowska,

Sędziowie SN: Zbigniew Hajn, Andrzej Wasilewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 października 2005 r. sprawy z odwołania Elżbiety R. i Bogdana R. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpie­czenia Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w B. o podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników i obowiązek płacenia składek, na skutek kasacji organu ren­towego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 stycznia 2005 r. [...]

oddalił kasację.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 19 stycznia 2005 r. [...] oddalił apelację organu rentowego - Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział Regionalny w B. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 13 września 2004 r. [...], mocą którego Sąd Okręgowy zmienił decyzję organu rentowego z dnia 16 stycznia 2004 r. wydaną na podstawie art. 4, art. 5, art. 7 i art. 16 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) i ustalającą obowiązek opłacenia składki na ubezpieczenie społeczne rolników przez ubezpieczoną - Elżbietę R. za okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r. i przez ubezpieczonego - Bogdana R. za IV kwartał 1997 r., oraz stwierdził, iż oboje ubez­pieczeni nie są zobowiązani do opłacania składek w zakresie ubezpieczenia społecznego rolników za wskazane okresy. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Apelacyjny stwierdził w szczególności, że „stosownie do treści art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2002 r., należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ulegały przedawnieniu po upływie 5 lat od dnia, w którym stały się wymagalne. Zmiana powyższych przepisów od dnia 1 stycznia 2003 r. dokonana ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2002 r. Nr 241, poz. 2074) wprowadziła 10-letni okres przedawnienia z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne. Spór w sprawie dotyczy składek na ubezpieczenie rolników za okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r. włącznie, które obciążały Bogdana R. i Elżbietę R. Sąd pierwszej instancji trafnie rozstrzygnął, że uległy one przedawnieniu. Wbrew stanowisku organu rentowego wyrażonemu w zaskarżonej decyzji z dnia 16 stycznia 2004 r. organ rentowy nie podjął żadnych czynności w ciągu 5 lat od czasu objęcia małżonków R. ubezpieczeniem z mocy ustawy zmierzających do ściągnięcia zaległości z tytułu składek, przez co roszczenie to wygasło z upływem terminu przedawnienia i nie można go dochodzić. Nieuprawniony jest pogląd prezentowany w apelacji, iż o braku okresu przedawnienia decyduje data wyda­nia decyzji przez organ rentowy w przedmiocie podlegania ubezpieczeniu. Decyzja o podleganiu ubezpieczeniu społecznemu rolników ma charakter deklaratoryjny. Niezgłoszenie przez rolnika okoliczności mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu organowi ubezpieczeniowemu (art. 37 ust. 1 ustawy) może powodować obowiązek płacenia składek i powstania zaległości podatkowej po stronie rolnika. Wymagalność składek w przedmiotowej sprawie, jak słusznie podkreśla Sąd I instancji, istniała najpóźniej na dzień 31 października 2002 r. (art. 40 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników).”

W kasacji od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 stycznia 2005 r. pełnomocnik organu rentowego zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego, a w szczególności: po pierwsze - art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, po zmianie dokonanej na mocy art. 1 pkt 9 lit. a ustawy z dnia 18 grudnia 2002 r., „poprzez niezastosowanie wynikającego z niego 10-letniego okresu przedawnienia, liczonego od dnia, w którym stały się wymagalne należności z tytułu składek, a który to przepis powinien być za­stosowany na mocy art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.)”; po drugie - art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, obowiązującego w da­cie wydania zaskarżonej decyzji oraz art. 39 ust. 2 tej samej ustawy, „poprzez przyjęcie, iż wymagalność składek nie wynika z prawomocnej decyzji ustalającej podlega­nie ubezpieczeniu społecznemu rolników”; po trzecie - art. 24 ust. 4 oraz 24 ust. 5b w związku z art. 52 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, „przez przyjęcie, iż obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników za okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r. uległ przedawnieniu, a w ocenie skarżącej, skoro termin płatności składki wynika z prawomocnej decyzji organu rentowego ustalającej podleganie ubezpieczeniu rolniczemu, to odwołanie, które wpłynęło od tej decyzji zawiesiło bieg przedawnienia od dnia wpływu odwołania do organu rentowe­go do czasu prawomocnego zakończenia postępowania sądowego.” Równocześnie, pełnomocnik organu rentowego wskazał, że okolicznością uzasadniającą przyjęcie kasacji do rozpoznania jest to, iż: po pierwsze - „w sprawie niniejszej istnieje zagad­nienie prawne dotyczące wymagalności składek na ustawowe ubezpieczenie społeczne rolników, a mianowicie, czy ich wymagalność związana jest z wydaniem de­cyzji stwierdzającej podleganie ustawowemu ubezpieczeniu rolniczemu i obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze, co wynikało z art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, obowiązującego w dacie wydania decyzji i z art. 24 ust. 4 wyżej wymienionej ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, czy też wymagalność składek nie jest związana z wydaniem decyzji stwierdzającej podlega­nie ustawowemu ubezpieczeniu rolniczemu, a tylko ze spełnieniem określonych w art. 7 i art. 16 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przesłanek dotyczących podlegania ustawowemu ubezpieczeniu rolniczemu”; po drugie - „zaskarżone orze­czenie w sposób oczywisty narusza prawo, a mianowicie art. 24 ust. 4 ustawy o sys­temie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2003 r. w związku z art. 52 ust. 1 i art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przez niezastosowanie 10-letniego okresu przedawnienia”; po trzecie - „wykładnia dotycząca stosowania w.w. przepisów, a w szczególności ustalonego w art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych 10-letniego okresu przedawnienia wywołuje rozbieżności w orzecznictwie Sądów w Białymstoku”, przy czym w tym kontekście w kasacji wskazane zostały: a) sygnatury czterech spraw rozstrzygniętych przez Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku [...] oraz b) sygnatury trzech spraw rozstrzygniętych przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku [...] i dwie dalsze sprawy zawisłe przed tym samym Sądem (bez sygnatur), w których - wedle opinii skarżącego - zapadły dotychczas rozbieżne (odmienne) rozstrzygnięcia dotyczące tej samej kwestii prawnej. W konsekwencji, w kasacji sformułowany został wniosek o „zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego przez uwzględnienie apelacji organu rentowego w całości i zasądzenie na rzecz skarżącej kosztów postępowania kasa­cyjnego i apelacyjnego”, ewentualnie o „uchylenie zaskarżonego wyroku i przekaza­nie sprawy do ponownego rozpoznania przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego.”

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Pierwotnie przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie regulowały kwestii prawnej przedawnienia należności z tytułu składek na to ubezpieczenie. Natomiast w art. 52 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników sformułowana została norma prawna wskazująca, jakie przepisy prawne należy stosować w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie, przy czym: po pierw­sze - wedle pierwotnego brzmienia art. 52 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni­ków, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1991 r. (art. 123 tej ustawy), w spra­wach nieuregulowanych w tej ustawie do składek na to ubezpieczenie należało stosować „odpowiednio przepisy o zobowiązaniach podatkowych”. Wedle ówcześnie obowiązującego stanu prawnego oznaczało to, że w kwestii przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne rolników miał wówczas odpowiednie zastosowanie art. 30 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach po­datkowych (Dz.U. Nr 27, poz. 111 ze zm.), który stanowił, że „zobowiązania podat­kowe przedawniają się z upływem 5 lat - licząc od końca roku, w którym upłynął ter­min płatności podatku”; po drugie - następnie, na podstawie art. 1 pkt 19 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585), z dniem 1 stycznia 1997 r. weszła w życie nowelizacja art. 52 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, w wyniku której art. 52 ust. 1 stanowił, że „w sprawach nieuregulowanych w ustawie stosuje się przepisy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, a ponadto: 1) do składek na ubezpieczenie stosuje się odpowiednio przepisy o zobowiązaniach podatkowych”. Oznaczało to, że począwszy od dnia 1 stycznia 1997 r. w kwestii przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne rolników miały zastosowanie: (1) przepisy ustawowe dotyczące organizacji i funkcjonowania ubezpieczeń społecznych, czyli (a) w pierwszej kolejności art. 35 ust. 3 obowiązującej wówczas ustawy z dnia 25 listo­pada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), który stanowił, że „należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne pracowników ulegają przedawnieniu po upływie 5 lat, licząc od dnia, w którym składka stała się wymagalna” w związku z art. 36 tej ustawy, wedle którego przepis art. 35 „stosuje się odpowiednio do należnych na pod­stawie odrębnych przepisów, składek na ubezpieczenie społeczne osób nie będących pracownikami, chyba że przepisy te stanowią inaczej”; a następnie (b) przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z dnia 10 listopada 1998 r. Nr 137, poz. 887), która weszła wprawdzie w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. (art. 127 tej ustawy), ale z mocy wyraźnego postanowienia art. 127 pkt 1 tej ustawy, w terminie 14 dni od dnia ogłoszenia tej ustawy, czyli z dniem 25 listopada 1998 r. wszedł w życie art. 24 tej ustawy, który w ust. 4 stanowił, że „należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 5 lat, a w przypadku prze­rwania biegu przedawnienia po upływie 10 lat licząc od dnia, w którym stały się wy­magalne”; nota bene, dopiero z dniem 1 stycznia 2003 r. weszła w życie zmiana przepisu art. 24 ust. 4 o systemie ubezpieczeń społecznych (wprowadzona na pod­stawie art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw - Dz.U. Nr 241, poz. 2074 ze zm.), w wyniku której art. 24 ust. 4 stanowi obecnie, że „należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne”; (2) a poza tym, formalnie w pozostałym zakresie nadal miał odpo­wiednie zastosowanie art. 30 ust. 1 ustawy o zobowiązaniach podatkowych, stanowiący że „zobowiązania podatkowe przedawniają się z upływem 5 lat - licząc od końca roku, w którym upłynął termin płatności podatku.” Natomiast, na podstawie art. 1 pkt 41 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873 ze zm.), z dniem 2 maja 2004 r. wszedł w życie - aktualnie nadal obowiązujący - przepis art. 41b ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, który reguluje w sposób autono­miczny kwestię prawną przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników, a w szczególności art. 41b us. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników stanowi, że „należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne.”

Ponieważ ustawodawca jednoznacznie przesądził, iż jakkolwiek rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu można podlegać bądź z mocy ustawy bądź na wniosek (art. 3 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników), to jednak zawsze „składki na ubezpieczenie za każdego ubezpieczonego opłaca rolnik” (art. 4 ust. 1 tej ustawy), a „obowiązek opłacania składki powstaje z pierwszym dniem kwartału, w którym powstało ubezpieczenie - a nie w dopiero w dniu, w którym wydana zostanie decyzja ustalająca podleganie temu ubezpieczeniu (art. 39 tej ustawy) - a ustaje z ostatnim dniem kwartału, w którym ustało ubezpieczenie” (art. 4 ust. 1 tej ustawy), to oznacza to, skoro w rozpoznawanej sprawie kwestia przedawnienia zaległych należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne rolników obejmuje okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r., że powinna być ona oceniana na podstawie obowiązujących w tym czasie przepisów prawnych. Dokonane powyżej ustalenia pozwalają na stwierdzenie, że w latach 1995-1997 - pierwotnie na podstawie art. 30 ust. 1 ustawy o zobowiązaniach podatkowych w związku z art. 52 ustawy o ubezpie­czeniu społecznym rolników, a następnie na podstawie art. 35 ust. 3 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych w związku z art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników - obowiązywał 5-letni termin przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników. Jeżeli więc, zgodnie z dyspozycją art. 4 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, „obowiązek opłacania składki powstaje z pierwszym dniem kwartału, w którym powstało ubezpieczenie, a ustaje z ostatnim dniem kwartału, w którym ustało ubezpieczenie”, zaś - zgodnie z art. 40 ust. 1 tej ustawy - składki na ubezpieczenie opłaca się co kwartał, zaś „termin płatności przypada ostatniego dnia pierwszego miesiąca danego kwartału”, to trafnie stwierdził Sąd Apelacyjny w uza­sadnieniu zaskarżonego wyroku, iż „wymagalność składek w przedmiotowej sprawie, jak słusznie podkreśla Sąd I instancji, istniała najpóźniej na dzień 31 października 2002 r.”, bo właśnie w dniu 31 października 2002 r. mijał pięcioletni termin przedaw­nienia wymagalności składek - podczas, gdy organ rentowy wydał decyzję, w której ustalił obowiązki obojga ubezpieczonych do opłacenia składki na ubezpieczenie społeczne rolników za okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r., dopiero w dniu 13 września 2004 r. Tym samym oczywiście nietrafne okazały się podniesione w kasacji organu rentowego zarzuty naruszenia przez Sądy obu instancji orzekające w rozpoznawanej sprawie przepisów art. 24 ust. 4 i ust. 5b ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) w związku z art. 52 ust. 1 oraz art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) - „poprzez niezastosowanie wynikającego z niego 10-letniego okresu przedawnienia, liczonego od dnia, w którym stały się wymagalne należności z tytułu składek” oraz „poprzez przyjęcie, iż wymagalność składek nie wynika z pra­womocnej decyzji ustalającej podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników”, al­bowiem zarzuty te opierają się na dwu błędnych i prawnie niedopuszczalnych założeniach: po pierwsze - wskazanie przez organ rentowy w kontekście rozpoznawanej sprawy na 10-letni okres przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników, jaki określony został w art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym dopiero od dnia 1 stycznia 2003 r., jest sprzeczne z kardynalną zasadą państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP), zgod­nie z którą „ustawa nie działa wstecz” (lex retro non agit); a po drugie - wyrażony przez organ rentowy pogląd prawny, wedle którego termin przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników należy liczyć dopiero od dnia wydania prawomocnej decyzji organu rentowego ustalającej podleganie temu ubez­pieczeniu, a nie od pierwszego dnia kwartału, w którym powstało ubezpieczenie (art. 4 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników), prowadziłby w konsekwencji do oczywiście sprzecznego z prawem wniosku, że termin ten nie wiąże organu ren­towego, który w każdym czasie może wydać decyzję ustalającą podleganie ubezpie­czeniu społecznemu rolników, określającą sposób obliczania i opłacania składek (art. 39 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników) - gdy tymczasem, termin przedaw­nienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników należy liczyć od pierwszego dnia kwartału, w którym ubezpieczenie to powstało.

Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹² k.p.c. w związku z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98) orzekł jak w sentencji.