Wyrok SN z dnia 20 października 2005 r., sygn. I UK 41/05

Wykonywanie pracy na stanowisku określonym w zarządzeniu resorto­wym, której nie wymieniono w wykazach A i B, stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytal­nego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczegól­nym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), nie uprawnia do uzyskania emery­tury na podstawie art. 32 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 17 grud­nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jed­nolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).

Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca),

Sędziowie SN: Zbigniew Hajn, Andrzej Wasilewski.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 października 2005 r. sprawy z odwołania Ryszarda S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w C. o emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 września 2004 r. [...]

zmienił zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie z dnia 14 stycznia 2003 r. [...] i oddalił odwołanie.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 14 września 2004 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach oddalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w C. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie z dnia 14 stycznia 2003 r., którym - w wyniku zmiany decyzji tego Oddziału z dnia 5 lipca 2002 r. - przy­znano Ryszardowi S. prawo do emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczegól­nych warunkach. Sąd drugiej instancji przejął ustalenia Sądu Okręgowego, że ubez­pieczony, poza niespornym okresem 9 lat, 10 miesięcy i 6 dni, wykonywał pracę w szczególnych warunkach w czasie zatrudnienia w zlikwidowanym Hutniczym Przedsiębiorstwie Remontowym - Zakładzie Remontów Pieców Hutniczych w C. przez okres uzupełniający staż takiej pracy do 15 lat. Ustaleń tych dokonał na podstawie zeznań ubezpieczonego i świadków - jego współpracowników, a wbrew zaświadczeniom pracodawcy z dnia 11 lutego 1992 r. o wykonywaniu pracy na stanowisku wy­kuwacza żużlu i montera instalacji budowlanych (od dnia 16 października 1986 r. do dnia 30 listopada 1991 r.) i potwierdzającego pracę w charakterze ślusarza (od dnia 15 września 1971 r. do dnia 30 kwietnia 1973 r.). Z zeznań świadków wynikało, że ubezpieczony pracował w Hucie C. przy bieżącym remoncie pieców stalowniczych - martenowskich, a także grzewczych. Niezależnie od formalnie zajmowanego stano­wiska wykonywał prace remontowe ręcznie, czasem przy użyciu sprzętu zmechani­zowanego przy gorących piecach, w wysokiej temperaturze, dużym zapyleniu i hałasie - stale i w pełnym wymiarze godzin. Nie odzwierciedlały tego dokumenty osobo­we, lecz Sąd uznał, że nie były prowadzone rzetelnie (poprawki nazwy stanowiska np. „monter instalacji budowlanej” na „monter instalacji termicznej”) oraz że ubezpie­czony nie uzyskał odpowiednich zaświadczeń wykonywania pracy w szczególnych warunkach, tylko dlatego, że nie czynił o nie starań, odchodząc z pracy nie na emeryturę lecz na rentę.

Sąd Apelacyjny podzielił pogląd prawny Sądu Okręgowego, że rodzaj pracy rzeczywiście wykonywanej przez ubezpieczonego odpowiadał pracy na stanowisku wymienionym pod pozycją 15 działu I wykazu stanowiącego załącznik nr 2 do zarządzenia nr 3 Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z dnia 30 marca 1985 r. (Dz.Urz. Nr 1-3 z dnia 29 czerwca 1985 r., z uwzględnieniem zmiany wprowadzonej zarządzeniem nr 48 z dnia 10 maja 1989 r.), a wykaz ten odnosił się do wykazu B stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Przy tym twierdzeniu - w ocenie Sądu drugiej instancji - po ukończeniu 60 lat i przepracowaniu ponad 25 lat, w tym 15 lat w opisanych wa­runkach, ubezpieczony nabył prawo do emerytury na podstawie § 4 tego rozporządzenia. O prawie tym stanowi § 7 rozporządzenia, a z mocy § 4 ust. 3 wykonywane przez niego prace podlegają zaliczeniu do okresów pracy w szczególnych warunkach wymienionych w wykazie A.

Kasacja organu rentowego została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego - art. 32 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) oraz § 4 ust. 1 i ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczegól­nych warunkach przez przyznanie ubezpieczonemu emerytury, mimo nieudowodnie­nia co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Skarżący podniósł, że posłużenie się przez Sądy meriti przy określeniu pracy wykonywanej przez ubezpieczo­nego załącznikiem do rozporządzenia Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego, wymieniającym w dziale I załącznika nr 2 pod poz. 15 „pracowników bieżącej kon­serwacji i remontów pieców i urządzeń produkcyjnych stale i bezpośrednio zatrud­nionych przy stanowiskach wymienionych w pozycji 1-14”, niewymienionych w wyka­zie A ani B rozporządzenia, których treść wykracza poza upoważnienie ustawowe, uzasadnia zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez od­dalenie odwołania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ustawą z dnia 27 marca 2003 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 56, poz. 498) zmieniono treść art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, tak że od dnia 2 maja 2003 r. dla celów ustalenia uprawnień, o których mowa w jego ust. 1, za pracowników zatrudnionych w szczególnych warun­kach uważało się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepi­sów dotychczasowych. Przepis ten, w zakresie, w jakim posługiwał się określeniem „w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie prze­pisów dotychczasowych”, został wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03 (OTK-A 2004 nr 6, poz. 57 i Dz.U. Nr 144, poz. 1530) po­zbawiony mocy prawnej. Artykuł 32 ust. 4 pozostał bez zmian i stanowił, że „wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytu­ry, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych”.

Wykładni pojęcia „przepisy dotychczasowe” dokonał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243), wskazując na niektóre przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych wa­runkach, z wyłączeniem tych, które zobowiązywały ministrów, kierowników urzędów centralnych i centralne związki spółdzielcze do ustalenia wykazu stanowisk pracy w podległych im zakładach pracy. Sąd Najwyższy stwierdził, że odesłanie do „przepi­sów dotychczasowych” w kwestii wykazów obejmujących świadczenie pracy w wa­runkach szczególnych, zawarte w art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nie obejmuje przepisów kompetencyjnych § 1 ust. 2-3 rozporządzenia. Odesłanie odnosi się więc tylko do „wieku emerytalnego, rodzajów prac, stanowisk, warun­ków” uprawniających do wcześniejszej emerytury. To pozwala na wniosek, że „prze­pisy dotychczasowe”, o których mowa w odesłaniu, to § 2 ust. 1 rozporządzenia stanowiący, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy; § 4-8a określające wiek emerytalny i okres wykonywania pracy w szczególnych warunkach pracowników wykonujących prace wyszczególnione w wykazach A i B stanowiących załącznik do rozporządzenia oraz § 9-15 dotyczące wieku emerytalnego i warunków przechodzenia na emeryturę osób zatrudnionych w szczególnym charakterze. W konkluzji, odesłanie do „przepi­sów dotychczasowych” nie dotyczy kompetencji do tworzenia wykazów obejmujących stanowiska, na których świadczy się pracę w szczególnych warunkach, nato­miast obejmuje samą treść tych wykazów i inne okoliczności wyraźnie wskazane w art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS in principio.

Jakkolwiek bowiem określone w art. 93 ust. 2 Konstytucji akty prawne, nie będące obecnie źródłem prawa, nie mogą być samodzielną podstawą prawną indywi­dualnych decyzji, to akt prawny, mający swoje umocowanie w ustawie i rozporządzeniu Rady Ministrów, a ponadto nieodnoszący się do praw podmiotowych obywateli, który jest w istocie jedynie wykazem prac wykonywanych w szczególnych warun­kach, nadal obowiązuje. Określone w nim skutki prawne wykonywania takich prac nie są bowiem wskazywane przez to zarządzenie, lecz stanowi o nich ustawa i utrzyma­ne jej przepisami w mocy rozporządzenie Rady Ministrów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2004 r., II UK 337/03, OSNP 2004 nr 22, poz. 392). Wywo­dzony więc z orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i przytoczonej uchwały Sądu Najwyższego, wniosek skarżącego sprowadzający się do tezy, że wykonywanie pracy na stanowiskach wymienionych w wykazach resortowych nie jest wykonywa­niem pracy w szczególnych warunkach, o którym mowa w rozporządzeniu z dnia 7 lutego 1983 r., jest nieusprawiedliwiony. Na uwagę zasługuje jednak zarzut niekohe­rencji z wykazami A i B zarządzenia Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego nr 48 z dnia 10 maja 1989 r., uzupełniającej treść załącznika do rozporządzenia nr 3 z dnia 30 marca 1985 r. w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w zakładach pracy re­sortu hutnictwa i przemysłu maszynowego przez dodanie w dziale I załącznika nr 2 pod poz. 15 stanowiska „bieżącej konserwacji i remontów pieców i urządzeń produk­cyjnych stale i bezpośrednio zatrudnionych przy stanowiskach wymienionych w po­zycji 1-14”. Istotne znaczenie ma podniesiona w kasacji okoliczność, że stanowisko, na którym pracował ubezpieczony zostało ujęte tylko w zarządzeniu Ministra, a nie przewidziano go wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. Rozporządzenie, wydane na podstawie art. 55 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), zawierało delegację dla Rady Ministrów do określenia rodzajów prac lub sta­nowisk pracy oraz warunków, na podstawie których osobom wymienionym w art. 11 ust. 3 oraz w art. 53 ust. 2 i 3 ustawy przysługuje prawo do emerytury w określonym wieku, niższym niż to wynika z art. 26 ust. 1 pkt 1 oraz wzrost emerytury lub renty, o którym mowa w art. 54 ust. 1 pkt 2. Upoważnienie dla właściwych ministrów, kierow­ników urzędów centralnych oraz centralnych związków spółdzielczych wynikające z § 2 ust. 2 tego rozporządzenia nie stwarzało podstawy prawnej do wydawania aktów niepozostających w zgodności z powszechnie obowiązującym prawem, lecz obejmowało tylko ustalenie w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowisk pracy, na których są wy­konywane prace w szczególnych warunkach i nie przewidywało możliwości wykro­czenia poza wykazy prac wykonywanych w szczególnych warunkach wymienione w załączniku do rozporządzenia. Na jej podstawie wymienione podmioty mogły tylko wskazać, na których stanowiskach są wykonywane prace w szczególnych warun­kach, wymienione w wykazach A i B, nigdy zaś ustanawiać nowych stanowisk pracy.

Tak też zarządzenie Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego w pierwot­nej wersji było prostym powtórzeniem wykazów stanowiących załączniki do rozpo­rządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnio­nych w szczególnych warunkach i zawierało wykaz prac wymienionych w § 4 tego rozporządzenia (załącznik nr 1), w § 7 i 8 (załącznik nr 2) oraz w § 18 (załącznik nr 3). W załączniku nr 2 w dziale I wymieniało prace gorące w hutach żelaza i stali oraz hutach metali nieżelaznych, wymienione w dziale III wykazu B stanowiącego załącznik do rozporządzenia i pozycje 1-13 są zasadniczo ich powtórzeniem. W zmienio­nym zarządzeniu dodano natomiast pod poz. 14 stanowiska pracy przy obsłudze suwnic oraz pod poz. 15 wymieniono „pracowników bieżącej konserwacji i remontów pieców i urządzeń produkcyjnych stale i bezpośrednio zatrudnionych przy stanowi­skach wymienionych w poz. 1-14”. Te prace nie odpowiadają wykazowi B działu III rozporządzenia. Nie są wymienionymi pod poz. 1-12 tego wykazu pracami przy obsłudze pieców koksowniczych wykonywanymi przez koksowniczych, operatorów urządzeń piecowni, koksowniczych paku, namiarowych paku, czy - jak w zarządzeniu - operatorów urządzeń piecowni. Nie są pracami przy spiekaniu rud i sortowaniu spieku wykonywanymi przez operatorów taśm spiekających i spiekaczy rudy. Nie są pracami wykonywanymi przez wytapiaczy surówki na wielkich piecach. Nie odpowiadają także pracom wykonywanym przez pracowników bezpośrednio zatrudnionych przy obsłudze pieców stalowniczych i rozlewaniu stali, takich jak wytapiacz stali, roz­lewacz stali, wyprawiacz trzonu, przygotowywacz zestawów odlewniczych w kanale i operator wsadzarki. Nie są to też prace wykonywane przez pracowników bezpośrednio zatrudnionych przy ręcznym wyciąganiu gorącego wsadu z pieców grzewczych lub przy ręcznym wprowadzaniu gorącej stali do wykroju klatki, ani wytapiaczy i przetapiaczy żelazostopów, czy wypalaczy wad powierzchniowych, rafiniarzy metali nieżelaznych, wytapiaczy metali nieżelaznych, piecowych pieców przewałowych i szybowych lub spiekaczy rud i tlenków. Także nie są pracą na stanowisku mistrzów nadzorujących bezpośrednio prace wymienione w poz. 1-12.

Prace przy bieżącej konserwacji i remontach pieców, ujęte w zmianie załącznika do zarządzenia Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego, są niewątpliwie pracami o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia, o których mowa w art. 32 ust. 2 o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nie zostały one jednak wymienione w przepi­sach rozporządzenia traktowanych jako „przepisy dotychczasowe”, lecz tylko w akcie niższego rzędu (zarządzeniu Ministra z dnia 10 maja 1989 r.), którego treść wykra­cza poza upoważnienie ustawowe jednoznacznie odnoszące się wyłącznie do Rady Ministrów, a dla organów zwierzchnich lub nadzorujących zakłady pracy (do upoważnionych prowadzenia wykazów stanowisk pracy wymienionych w załączniku do rozporządzenia) stanowiące wyłącznie dyrektywę. Określenie przez nich wykazów - niezgodnych z załącznikami do rozporządzenia - stanowisk pracy, których wykony­wanie uprawnia do emerytury w wieku wcześniejszym, nie wywołuje skutków przewi­dzianych w art. 32 ustawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r., I UK 15/04, OSNP 2005 nr 11, poz. 161).

To więc, że obecna definicja pracy w szczególnych warunkach nie odwołuje się już do wykazów wydanych na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szcze­gólnych warunkach (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), nie oznacza, że może obejmować prace określone w zarządzeniach resortowych z przekroczeniem upoważnienia do wskazania, na których stanowiskach są wykonywane prace w szczególnych warun­kach, wymienione w wykazach A i B, stanowiących załącznik do rozporządzenia.

Prowadzi to do zmiany zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu pierwszej in­stancji i oddalenia odwołania (art. 393¹⁵ k.p.c.).