Prowadzenie pozarolniczej działalności lub współpraca przy niej może być jednym z dwóch lub więcej tytułów do objęcia ubezpieczeniami społecznymi. Powstaje wówczas tzw. zbieg tytułów do objęcia obowiązkiem ubezpieczeniowym. Jednym z najczęściej występujących zbiegów tytułów jest jednoczesne prowadzenie pozarolniczej działalności oraz wykonywanie pracy na podstawie umowy zlecenia lub innej umowy cywilnoprawnej rodzącej obowiązek ubezpieczeń.
Zlecenie w ramach działalności
Rozstrzygnięcie obowiązku ubezpieczeniowego przy zbiegu tytułów działalność – zlecenie może nastręczać trudności, gdyż umowa zlecenia (lub inna cywilnoprawna umowa o świadczenie usług) może być realizowana zarówno jako działalność wykonywana osobiście, jak i w ramach prowadzonej przez przedsiębiorcę działalności. W takiej sytuacji zasadnicze znaczenie dla ustalenia obowiązku ubezpieczeniowego ma zakwalifikowanie czynności, wykonywanych przez tę osobę, dla celów podatkowych.
Gdy umowa zlecenia jest wykonywana w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, przedmiot prowadzonej działalności jest taki sam jak przedmiot wykonywanej umowy zlecenia, a dla celów podatkowych przychód z umowy jest traktowany jako przychód z działalności, wówczas umowa zlecenia nie jest traktowana jako odrębny tytuł do ubezpieczeń, tylko jako jedna z umów, na podstawie której działalność jest prowadzona. Tym samym jedynym tytułem do ubezpieczeń jest prowadzona działalność, a z umowy zlecenia nie powinny być odprowadzane żadne składki.
Inaczej rzecz się ma, gdy zlecenie jest wykonywane „obok” prowadzonej działalności gospodarczej, przedmiot umowy zlecenia jest inny niż przedmiot prowadzonej działalności gospodarczej, a przychody z tytułu umowy zlecenia są dla celów podatkowych traktowane jako uzyskiwane z działalności wykonywanej osobiście (nie zaś w ramach pozarolniczej działalności gospodarczej). W takiej sytuacji następuje zbieg tytułów do ubezpieczenia, który rozstrzyga się zgodnie z art. 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawy o sus).
Działalność gospodarcza i zlecenie
Generalną zasadą, obowiązującą osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, które jednocześnie wykonują pracę na podstawie umowy zlecenia (umowy agencyjnej albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia), jest obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia działalności, jeżeli z tytułu wykonywania umowy zlecenia podstawa wymiaru składek jest niższa od obowiązującej tę osobę najniższej podstawy wymiaru składek dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą (przykład 1). Osoba ta może być dobrowolnie, na swój wniosek, objęta ubezpieczeniami również z tytułu wykonywania pracy na podstawie umowy zlecenia.
Przez obowiązującą daną osobę najniższą podstawę wymiaru składek dla osób prowadzących pozarolniczą działalność należy rozumieć:
- 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe,
- 30% minimalnego wynagrodzenia za pracę, w przypadku gdy osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą opłaca składki obliczone od podstawy wymiaru określonej w art. 18a ust. 1 ustawy o sus.
Należy pamiętać, że zasada ta dotyczy jedynie przedsiębiorców, a zatem osób prowadzących działalność gospodarczą na podstawie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej (usdg) lub innych przepisów szczególnych. Dotyczy również tych osób, które po dokonaniu wpisu do ewidencji, zgodnie z przepisami usdg, wykonują wolny zawód w ramach działalności gospodarczej, oraz osób, które działalność gospodarczą prowadzą w ramach spółki cywilnej.
Podleganie po zakończeniu umowy
Płatnik musi pamiętać, że zbieg tytułów do objęcia ubezpieczeniem społecznym ma miejsce tylko w przedziale czasowym, w którym faktycznie wykonywana jest zarówno działalność gospodarcza, jak i umowa zlecenia. Oznacza to m.in., że nie można wyłączyć obowiązku ubezpieczeniowego z tytułu działalności, nawet w przypadku uzyskania ze zlecenia przychodu wyższego niż wymagane dla przedsiębiorcy minimum z działalności, jeżeli wypłata nastąpiła już po rozwiązaniu lub wygaśnięciu umowy zlecenia. W takim przypadku w ogóle nie ma mowy o zbiegu tytułów, ponieważ przychód został uzyskany po ustaniu tytułu do ubezpieczeń.
Działalność inna niż gospodarcza
W przypadku zbiegu z umową zlecenia osoba, która prowadzi pozarolniczą działalność inną niż działalność gospodarcza, podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tytułu, który powstał wcześniej. Ma jednak prawo zmienić tytuł do objęcia obowiązkiem ubezpieczeniowym i wybrać jako tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych wykonywaną jednocześnie pracę na podstawie umowy zlecenia. Co więcej, w takim przypadku nie ma znaczenia wysokość podstawy wymiaru składek z umowy cywilnej. Można wybrać jako tytuł do ubezpieczeń umowę zlecenia, nawet jeżeli przychód z tej umowy, a tym samym podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, są niższe niż minimalna podstawa z tytułu działalności pozarolniczej (przykład 2).
Umowa zlecenie dla ucznia i studenta
Osoby prowadzące działalność pozarolniczą oraz zatrudnione na podstawie umowy zlecenia, które jednocześnie są studentami lub uczniami gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych, do ukończenia 26 lat podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym wyłącznie z tytułu prowadzonej działalności. Ani umowa zlecenia, ani żadna inna umowa o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, dla tej grupy osób nie stanowi bowiem tytułu do objęcia obowiązkiem ubezpieczeniowym – ani obowiązkowo, ani dobrowolnie.
PRZYKŁAD 1: Działalność gospodarcza i umowa zlecenia
Prowadzenie działalności Maria S. prowadzi działalność gospodarczą od 1 lutego 2010 r. W okresie od 1 września do 30 listopada 2010 r. była zatrudniona na podstawie umowy zlecenia (zlecenie nie było wykonywane w ramach działalności prowadzonej przez ubezpieczoną).
Z tytułu umowy zlecenia uzyskała ona następujące przychody:
– we wrześniu 2010 r. – brak przychodu,
– w październiku 2010 r. – 1000 zł,
– w listopadzie 2010 r. – 2000 zł.
WARIANT 1: Składki z działalności odprowadzane od kwot przewidzianych dla osób prowadzących działalność.
Najniższa podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne dla osób prowadzących działalność pozarolniczą w 2010 r. wynosi 1887,60 zł.
W związku z tym Maria S. podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych zgodnie z następującym schematem:
- od 1 lutego do 31 sierpnia 2010 r. – z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej;
- we wrześniu 2010 r. – z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej (występuje zbieg tytułów, ale ze względu na brak przychodu nie ma możliwości obowiązkowego ubezpieczenia z tytułu umowy zlecenia);
- w październiku 2010 r. – z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej (występuje zbieg tytułów, ale ze względu na przychód niższy, niż obowiązująca płatniczkę minimalna podstawa wymiaru składek z tytułu działalności – wspomniane 1887,60 zł – nie ma możliwości obowiązkowego ubezpieczenia z tytułu umowy zlecenia). Z tytułu umowy zlecenia Maria S. może zostać objęta ubezpieczeniem emerytalno-rentowym na zasadzie dobrowolności, pociągnie to za sobą również konieczność ubezpieczenia wypadkowego. Składka zdrowotna musi zostać opłacona od obu tytułów – prowadzonej działalności i umowy zlecenia;
- w listopadzie 2010 r. – z tytułu prowadzenia działalności.
Ubezpieczona może również zmienić tytuł do ubezpieczeń na umowę zlecenia. Ma taką możliwość, ponieważ podstawa wymiaru składek ze zlecenia (2000 zł) jest wyższa niż obowiązujące płatniczkę minimum z prowadzenia działalności (1887,60 zł). Z tytułu prowadzenia działalności Maria S. może wówczas zostać objęta ubezpieczeniem emerytalno-rentowym na zasadzie dobrowolności, pociągnie to za sobą również konieczność ubezpieczenia wypadkowego.
Składka zdrowotna musi zostać opłacona od obu tytułów – prowadzonej działalności i umowy zlecenia;
- od 1 grudnia 2010 r. – z tytułu prowadzonej działalności.
WARIANT 2: Składki z działalności odprowadzane na tzw. warunkach preferencyjnych, przewidzianych dla osób rozpoczynających działalność.
Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne w 2010 r. dla osób rozpoczynających prowadzenie działalności (spełniających warunki wskazane w art. 18a ustawy o sus) wynosi 395,10 zł.
W związku z tym Maria S. podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych zgodnie z następującym schematem:
- od 1 lutego do 31 sierpnia 2010 r. – z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej;
- we wrześniu 2010 r. – z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej (występuje zbieg tytułów, ale ze względu na brak przychodu nie ma możliwości obowiązkowego ubezpieczenia z tytułu umowy zlecenia);
- w październiku i listopadzie 2010 r. – z tytułu prowadzenia działalności. Ubezpieczona może również zmienić tytuł do ubezpieczeń. Ma taką możliwość, ponieważ podstawy wymiaru składek ze zlecenia (1000 zł w 10/2010 r.; 2000 zł w 11/2010 r.) są wyższe niż obowiązujące płatniczkę minimum z prowadzenia działalności (395,10 zł). Z tytułu prowadzenia działalności Maria S. może wówczas zostać objęta ubezpieczeniem emerytalno-rentowym na zasadzie dobrowolności, pociągnie to za sobą również konieczność ubezpieczenia wypadkowego. Składka zdrowotna musi zostać opłacona od obu tytułów – prowadzonej działalności i umowy zlecenia;
- od 1 grudnia 2010 r. – z tytułu prowadzonej działalności.
PRZYKŁAD 2: Działalność inna niż gospodarcza i umowa zlecenia
Marcin W. od 15 września 2010 r. prowadzi działalność pozarolniczą jako wspólnik spółki jawnej.
Oprócz tego od 1 października 2010 r. podjął zatrudnienie na podstawie umowy zlecenia. Z tytułu zawartej umowy uzyskał przychody w wysokości:
- w październiku 2010 r. – 300 zł,
- w listopadzie 2010 r. – 360 zł.
Płatnik podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tytułu działalności prowadzonej jako wspólnik spółki jawnej. Jednakże w okresie od 1 października 2010 r. może zmienić tytuł do objęcia obowiązkiem ubezpieczeniowym i wybrać w miejsce działalności (z której odprowadza składki od podstawy 1887,60 zł) umowę zlecenia (z podstawą wymiaru składek 300 zł w październiku i 360 zł w listopadzie). Natomiast składkę na obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne płatnik musi opłacić z obydwu tytułów.
Podstawa prawna
- Art. 6 ust. 1 pkt 4, 5, art. 9 ust. 2, 2a, art. 18 ust. 3, 8, art. 18a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych – t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 205, poz. 1585; ost. zm. Dz.U. z 2010 r. nr 225, poz. 1474.
- Art. 66 ust. 1 lit. c) i e), art. 69 ust. 1, art. 82 ust. 1 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych – t.j. Dz.U z 2008 r. nr 164, poz. 1027; ost. zm. Dz.U. z 2010 r. nr 225 poz. 1465.