Charakterystyka umowy agencyjnej

Instytucję umowy agencyjnej uregulowano w Kodeksie cywilnym w art. 758–764⁹. Zgodnie z jej ustawową definicją przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia, za wynagrodzeniem, przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu. Ma ona zatem charakter umowy konsensualnej, odpłatnej i wzajemnej opartej o stałe zlecenie przedsiębiorcy do dokonywania w jego imieniu czynności prawnych. Do zawierania umów i odbierania oświadczeń woli w imieniu i na rzecz dającego zlecenie należy dodatkowo umocować agenta. Wystarczającym do tego będzie odpowiednia klauzula w treści umowy agencyjnej bądź też udzielenie pełnomocnictwa w drodze oddzielnej czynności prawnej. Wówczas jest to tzw. agencja przedstawicielska. Kodeks cywilny nie reguluje typów umów, jakie może zawierać agent. Oznacza to, że mogą to być umowy wszelkiego rodzaju, pod warunkiem że są zgodne z prawem, nie są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i nie zmierzają do obejścia ustawy.

Warto również wspomnieć, że poza cywilistycznym, ogólnym uregulowaniem umowy agencyjnej można spotkać konstrukcje agencyjne w odmianach bardziej wyspecjalizowanych, np. umowy agencji morskich, agentów ubezpieczeniowych czy turystycznych.

Do zawarcia umowy agencyjnej ustawodawca co do zasady nie nakłada wymogu zachowania formy szczególnej, za wyjątkiem umów zastrzegających odpowiedzialność agenta za wykonanie zobowiązania przez klienta (tzw. prowizja del credere). Aby zapis ten był skuteczny, niezbędne jest zachowanie formy pisemnej. Kolejne wyjątki na rzecz formy pisemnej wiążą się z wprowadzeniem do umowy postanowień zarówno o ograniczeniu działalności konkurencyjnej, jak i do odwołania i zwolnienia się agenta z tego obowiązku (art. 764⁶ § 1, 764⁷ i 764⁸ k.c.).

Z uwagi na typowo handlowy charakter działalności agencyjnej, stronami uprawnionymi do jej zawarcia są wyłącznie przedsiębiorcy. Samodzielność agenta ustawodawca podkreślił w stwierdzeniu, że „czynności wykonuje w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa”. Warto też zwrócić uwagę na to, że relacje łączące strony charakteryzuje wysoki poziom wzajemnego zaufania. Determinowane jest to potencjalnie szerokim wachlarzem czynności prawnych, które agent może wykonywać na rzecz dającego zlecenie, także przekraczając zakres posiadanego umocowania lub działając bez niego. Gdy zajdzie taka sytuacja, że dający zlecenie niezwłocznie nie oświadczy, że nie potwierdza zawartej w ten sposób umowy, uznaje się ją za zawartą prawidłowo (art. 760³ k.c.).

Ponadto ustawodawca wprowadził szczególnego rodzaju obowiązek, który nałożył na obie strony umowy agencyjnej. Mianowicie każda ze stron ma obowiązek zachowania lojalności względem drugiej (art. 760 k.c.).

Zakres obowiązków agenta strony mogą regulować w sposób dowolny, jednak ustawodawca przykładowo wyliczył kilka. Należą do nich: przekazywanie wszelkich informacji mających znaczenie dla dającego zlecenie, przestrzeganie jego wskazówek uzasadnionych w danych okolicznościach, a także podejmowanie w zakresie prowadzonych spraw czynności potrzebnych do ochrony praw dającego zlecenie. Z kolei dający zlecenie, jako druga strona stosunku zobowiązaniowego, oprócz zapłaty wynagrodzenia agentowi, musi przekazać mu dokumenty i informacje potrzebne do prawidłowego wykonania umowy oraz dzielić się z agentem innymi informacjami dotyczącymi procesu zawierania umów przez agenta.

Z uwagi na odpłatny charakter, niezbędnym elementem treści umowy agencyjnej jest określenie sposobu wynagradzania agenta. W praktyce najczęściej można się spotkać z wynagrodzeniami prowizyjnymi, których wysokość zależna jest od liczby lub wartości zawartych umów. Strony mogą inaczej uregulować formę zapłaty (np. ryczałt lub łączenie go z prowizją), jednak gdy tego wyraźnie nie uczynią, ustawodawca ustala prowizję jako podstawowy sposób wynagradzania agentów.

Agentowi prowizja należy się również po rozwiązaniu umowy agencyjnej od umów zawartych w czasie jej trwania, jeżeli do ich zawarcia doszło później w wyniku jego działalności lub gdy zostały one zawarte z klientami pozyskanymi przez agenta poprzednio dla umów tego samego rodzaju. Wyjątek od tej zasady przewiduje art. 761² k.c. mówiący, że aktualnie działający agent nie może żądać prowizji, jeżeli zgodnie z okolicznościami wymienionymi w poprzednim zdaniu należy się ona dawnemu agentowi. Możliwe też jest wystąpienie sytuacji, gdy z uwagi na względy słuszności prowizja powinna być podzielona między obu agentów.

Szczególnie charakterystycznym rodzajem zapisu w umowie agencyjnej może być zastrzeżenie, że agent w uzgodnionym przez strony zakresie odpowiada za wykonanie zobowiązania przez klienta, którego pozyskał na rzecz dającego zlecenie. Przyjmując na siebie dodatkowe zobowiązanie, agentowi należy się odrębne wynagrodzenie, zwane prowizją del credere, a dla zachowania skuteczności takiego zapisu strony powinny zachować wymóg formy pisemnej.

Umowę agencyjną można zawrzeć na czas oznaczony albo nieoznaczony. Jeśli chodzi o pierwszą z nich, zasadą jest, że wygasa ona po upływie terminu, na jaki została zawarta. Jednak jeśli strony mimo jego upływu nadal wykonują swoje obowiązki, poczytuje się ją za zawartą na czas nieoznaczony.

Rozwiązanie umowy agencyjnej zawartej na czas nieoznaczony może nastąpić za wypowiedzeniem, z zachowaniem ustawowych terminów wypowiedzenia (art. 764¹ § 1 k.c.): na miesiąc naprzód w pierwszym roku trwania umowy agencyjnej, na 2 miesiące naprzód w drugim roku i 3 miesiące naprzód w trzecim lub późniejszym roku obowiązywania tego stosunku prawnego. Ustawodawca okresy te uznaje jako minimalne. Dopuścił możliwość ich wydłużenia z zastrzeżeniem, że okres wypowiedzenia dla dającego zlecenie nie może być krótszy niż termin przysługujący agentowi. Jeżeli jedna ze stron nie wykonuje swoich obowiązków wynikających z umowy w całości lub znacznej części bądź gdy zaistnieją inne nadzwyczajne okoliczności uniemożliwiające kontynuowanie działalności przez którąś ze stron, umowa agencyjna może zostać wypowiedziana bez zachowania terminów wypowiedzenia. Niezależnie od powyższego stosunek agencyjny może zostać rozwiązany również za zgodnym porozumieniem stron w każdym czasie.