Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy pracownik to osoba zobowiązująca się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Bez względu na nazwę zawartej umowy przez strony umowy wykonywanie pracy w tych warunkach będzie zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, a zatem podmiot wykonujący pracę będzie miał status pracownika. Ze względu na wymóg osobistego wykonywania pracy pracownikiem może być tylko osoba fizyczna. Zdolność pracownicza danej osoby fizycznej jest ograniczona wymogiem osiągnięcia odpowiedniego wieku.
Granica wieku pracownika
Aby być pracownikiem, trzeba ukończyć 18 lat. Zatrudnianie osoby, która ma mniej niż 16 lat, jest zabronione, chyba że w celu przygotowania zawodowego. Możliwe jest jednak zatrudnienie młodocianego, który ukończył 16 lat i nie przekroczył jeszcze 18. roku życia.
O uzyskaniu statusu pracownika decyduje, oprócz wieku, zdolność do czynności prawnych. Pracownikiem może być osoba z pełną lub ograniczoną zdolnością do czynności prawnych (osoba, która ukończyła 13 at, ale nie przekroczyła 18. roku życia, oraz osoba częściowo ubezwłasnowolniona). Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które tego stosunku dotyczą. Jednak gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może rozwiązać stosunek pracy.
W żadnym razie pracownikiem nie może być osoba, która nie ma zdolności do czynności prawnych, czyli osoba poniżej 13. roku życia, oraz osoba całkowicie ubezwłasnowolniona.
Przykład
Osoba prowadząca antykwariat zamierza zatrudnić jedną osobę do obsługi klientów. Jednak kandydat do pracy ma tylko 17 lat. Czy można podpisać z tą osobą umowę o pracę bez zgody jej rodziców lub opiekuna?
Prowadzący antykwariat może zatrudnić osobę, która ukończyła 17 lat. Osoba ta może samodzielnie podpisać umowę o pracę. Kiedy jednak stosunek pracy będzie się sprzeciwiać dobru tej osoby – np. wykonywana praca będzie się wiązać ze zbytnim przeciążeniem fizycznym pracownika młodocianego, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może rozwiązać taki stosunek pracy.
Należy zaznaczyć, że umowa o pracę z osobą niemającą określonego wieku jest wprawdzie nieważna, ale osoba ta zachowuje wszelkie uprawnienia pracownicze wynikające z faktu świadczenia pracy. Potwierdzeniem takiego stanowiska jest postanowienie, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że nieważna jest umowa o pracę zawarta z młodocianym do lat 15. Jednak w zakresie uprawnień pracowniczych powinien on być traktowany tak jak pracownik skutecznie zatrudniony. Dotyczy to m.in. uprawnień przysługujących w razie wypadków przy pracy (wyrok SN z 15 maja 1972 r.).
Zawarcie umowy o pracę z młodocianym
Pracownikiem może być osoba, która ukończyła 18 lat. Jednak w pewnych warunkach pracownikiem może być również osoba, która nie ukończyła 18 lat. Przepisy prawa pracy przewidują także możliwość nawiązania stosunku pracy przez osoby młodociane, tj. przez osoby, które ukończyły 16 lat i nie przekroczyły jeszcze 18 lat.
Z młodocianym, który nie ma jeszcze 16 lat, ale ukończył gimnazjum, można zawrzeć umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu.
Należy zaznaczyć, że do zawarcia umowy z młodocianym potrzebna jest zgoda jego rodziców lub opiekunów ustawowych.
Przykład
Dwie osoby starają się o pracę w firmie: Magda ma 17 lat i nie posiada kwalifikacji zawodowych, Darek jest pełnoletni, ale ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych (częściowo ubezwłasnowolniony). Gdyby firma zdecydowała się zatrudnić tych młodocianych na podstawie umowy o pracę, to: Magda stałaby się pracownikiem z chwilą podpisania umowy o pracę, Darek zostałby pracownikiem, gdyby jego przedstawiciel ustawowy wyraził zgodę na zawarcie umowy o pracę.
Z chwilą zakończenia nauki zawodu młodociany uzyskuje status zwykłego pracownika. Przestają go obowiązywać szczególne przywileje. Pracodawca powinien wręczyć mu wypowiedzenie zmieniające warunki pracy i płacy.
Praca lub inne zajęcia zarobkowe wykonywane przez dzieci
Przepisy Kodeksu pracy dopuszczają możliwość podejmowania pracy przez osoby w wieku do 16 lat nie tylko w ramach stosunku pracy, ale także w ramach umów cywilnoprawnych. Podjęcie przez dziecko działalności kulturalnej, artystycznej, sportowej lub reklamowej jest dopuszczalne tylko za zgodą przedstawiciela ustawowego lub opiekuna dziecka, a także za zezwoleniem właściwego inspektora pracy.
Podjęcie pracy lub innego zajęcia zarobkowego przez dziecko (zawarcie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej) musi być każdorazowo poprzedzone wydaniem przez właściwego inspektora pracy stosownego zezwolenia dla podmiotu, który ma zamiar zatrudnić dziecko. Z wnioskiem o wydanie tego zezwolenia występuje podmiot prowadzący działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową.
Natomiast zezwolenie wydane przez inspektora pracy powinno zawierać dane osobowe dziecka i jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna oraz oznaczenie podmiotu prowadzącego daną działalność. Inspektor w zezwoleniu określa także rodzaj pracy lub innych zajęć zarobkowych, które może wykonywać dziecko; zatrudnienie dziecka poza zakresem wskazanym przez inspektora będzie oznaczało pracę dziecka bez wymaganego zezwolenia. Inspektor określa również dopuszczalny okres wykonywania przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych. Będzie to rzutowało na rodzaj umowy, na podstawie której będzie wykonywana przez dziecko praca, w tym okres, na który będzie mogła być zawarta umowa na czas określony lub ewentualnie umowa na okres próbny. Nie jest możliwe natomiast zawarcie umowy na czas nieokreślony ze względu na zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16.
W każdym przypadku, niezależnie od rodzaju umowy, inspektor może cofnąć wydane zezwolenie.
Podstawa prawna:
- art. 22, 190, 191, 195, 2001, 2002, 3045 Kodeksu pracy,
- art.14, 300, 750 Kodeksu cywilnego,
- rozporządzenie RM z 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (DzU z 1996 r. nr 60, poz. 278 ze zm.),
- rozporządzenie MPiPS z 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum (DzU nr 214, poz. 1808).
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 15 maja 1972 r. (III CRN 83/72, OSNC 1973/2/30).