Zasadniczo nie można zatrudniać osób w wieku poniżej 16 lat, natomiast zatrudnianie osób w wieku między 16. a 18. rokiem życia (młodocianych) jest dopuszczalne, ale na specjalnych odrębnych warunkach.
Pracodawca może zatrudnić młodocianych, jeżeli spełniają następujące warunki:
- ukończyli co najmniej gimnazjum,
- przedstawili świadectwo lekarskie, że praca określonego rodzaju nie zagraża ich zdrowiu,
- posiadają kwalifikacje zawodowe - w przeciwnym wypadku zatrudnienie może nastąpić wyłącznie w celu przygotowania zawodowego.
Wyjątkowo dopuszcza się zatrudnienie osoby - która nie ukończyła 16 lat, a ukończyła gimnazjum - na umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie nauki zawodu, oraz osoby - która nie ukończyła 16 lat i nie ukończyła gimnazjum - na umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy.
Pracodawca, chcąc zatrudnić młodocianego, musi uzyskać:
- zgodę udzieloną przez jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna,
- zaświadczenie od lekarza posiadającego uprawnienie do przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników potwierdzające, że dana praca nie zagraża jego zdrowiu,
- pozytywną opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej (rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 5 grudnia 2002 r. - zwane dalej rozporządzeniem).
Młodociany, który nie ukończył gimnazjum, może być zatrudniony w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, jeżeli:
- jego rodzice lub opiekun złożyli w tym zakresie stosowny wniosek oraz
- został przyjęty do oddziału przysposabiającego do pracy utworzonego w gimnazjum oraz uzyskał pozytywną opinię specjalisty z poradni psychologiczno-pedagogicznej lub zezwolenie dyrektora gimnazjum, w którego obwodzie mieszka, na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą oraz uzyskał pozytywną opinię specjalisty z poradni psychologiczno-pedagogicznej (§ 1 rozporządzenia).
Rodzaje umowy o pracę
Pracodawca może zawrzeć z pracownikiem umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego lub w celu wykonywania prac lekkich.
Umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego może dotyczyć:
- nauki zawodu, w ramach której młodociany ma uzyskać przygotowanie do pracy w charakterze wykwalifikowanego pracownika lub czeladnika przez praktyczną naukę zawodu oraz dokształcanie teoretyczne. Nauka trwa od 24 do 36 miesięcy, z tym że wyjątkowo może zostać skrócona lub przedłużona, jednak nie więcej niż o 12 miesięcy. Umowy o pracę w celu nauki zawodu zawierane są w terminach przyjęć kandydatów do szkół zawodowych, a jeżeli młodociany nie kształci się w takiej szkole, również w innych terminach. Zawody, w których może być prowadzona nauka, oraz czas jej trwania określają przepisy w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. Nauka zawodu może odbywać się również w innych profesjach niż wskazane w tych przepisach. Egzaminy kwalifikacyjne przeprowadzają wówczas komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych;
- przyuczenia do wykonywania określonej pracy, które ma na celu przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze przyuczonego robotnika i może dotyczyć wybranych prac związanych z nauką zawodu.
Czas trwania przyuczenia do wykonywania określonej pracy może trwać od 3 do 6 miesięcy, a w przypadku młodocianego członka Ochotniczego Hufca Pracy okres ten może zostać przedłużony do czasu ukończenia gimnazjum i może trwać łącznie 22 miesiące. Czas trwania przyuczenia do wykonywania określonej pracy, jego zakres oraz program nauczania ustala pracodawca. Podstawę ustaleń stanowi treść programu nauczania w zawodach ujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego lub programu nauczania uwzględniającego wymagania będące podstawą przeprowadzania egzaminów kwalifikacyjnych na tytuł czeladnika w zawodach nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego.
Stosowanie Kodeksu pracy
Do zawierania i rozwiązywania z pracownikami młodocianymi umów o pracę w celu przygotowania zawodowego stosuje się przepisy Kodeksu pracy dotyczące umów o pracę na czas nieokreślony. Przy czym umowa taka powinna określać w szczególności rodzaj przygotowania zawodowego, czas trwania i miejsce odbywania przygotowania zawodowego, sposób dokształcania teoretycznego, wysokość wynagrodzenia.
Rozwiązanie za wypowiedzeniem takiej umowy jest dopuszczalne jedynie w przypadku:
- niewypełniania przez młodocianego obowiązków wynikających z umowy o pracę lub obowiązku dokształcania się, pomimo stosowania środków wychowawczych,
- ogłoszenia likwidacji lub upadłości pracodawcy,
- reorganizacji zakładu pracy uniemożliwiającej kontynuowanie przygotowania zawodowego,
- stwierdzenia nieprzydatności młodocianego do pracy, w zakresie której odbywa przygotowanie zawodowe.
Umowa o wykonywanie pracy lekkiej dotyczy pracy, która nie może powodować zagrożenia dla życia, zdrowia, i rozwoju psychofizycznego młodocianego oraz nie może utrudniać wypełniania obowiązku szkolnego.
Pracodawca, którego zamiarem jest zatrudnianie pracowników młodocianych, powinien:
- określić w regulaminie pracy albo innym obowiązującym u niego akcie prawnym wykaz prac lekkich,
- uzgodnić taki wykaz z lekarzem wykonującym zadania służby medycyny pracy,
- uzyskać zatwierdzenie tego wykazu przez Państwową Inspekcję Pracy,
- pobrać od młodocianego oświadczenie o zatrudnieniu lub niepozostawaniu w zatrudnieniu u innego pracodawcy - dotyczy to wszystkich form zatrudnienia.
Prace wzbronione młodocianym
Wykaz prac wzbronionych młodocianym został określony w rozporządzeniu Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac.
Wykaz zawiera prace, które nie mogą być wykonywane przez wszystkich młodocianych, prace wzbronione młodocianym w określonym wieku oraz których wykonywanie zabronione jest dziewczętom.
Wyjątkowo pracodawca może zatrudnić młodocianych pracowników przy niektórych rodzajach prac wzbronionych, ale tylko w zakresie niezbędnym do przygotowania zawodowego i jeśli prace te są przewidziane w programach praktycznej nauki zawodu.
Podstawa prawna:
- rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum (DzU nr 214, poz. 1808),
- rozporządzenie Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (DzU nr 200, poz. 2047 ze zm.).