Wyrok SN z dnia 17 kwietnia 2007 r., sygn. I UK 332/06

Rozpoznanie przez sąd pierwszej i drugiej instancji sprawy o ustalenie stopnia niepełnosprawności osoby przebywającej w zakładzie karnym bez jej udziału w rozprawach, pomimo złożenia wniosku w tym przedmiocie, może być uznane za pozbawienie możności obrony jej praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza,

Sędziowie SN: Katarzyna Gonera, Herbert Szurgacz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 kwietnia 2007 r. sprawy z odwołania Aleksandra Z. przeciwko Wojewódzkiemu Zespołowi do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Województwie Ł. w Ł. o ustalenie stopnia niepełnosprawności, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 27 kwietnia 2006 r. [...]

uchylił zaskarżony wyrok, zniósł postępowanie apelacyjne i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Łodzi do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 22 grudnia 2005 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych dla Łodzi Śródmieścia oddalił odwołanie Aleksandra Z. od orzeczenia Wojewódzkiego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Wojewódz­twie Ł. w Ł. z dnia 4 października 2004 r. utrzymującego w mocy orzeczenie Powia­towego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w M. z dnia 2 września 2003 r., zgodnie z którym Aleksander Z. zaliczony został do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności. Sąd Rejonowy ustalił, że u wnioskodawcy Aleksandra Z. występuje choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa z przewlekłym zespołem bólowym szyjnym i lędźwiowo-krzyżowym oraz wygojone złamanie nasad dalszych kości przedramienia lewego z miernym upośledzeniem funkcji kończyny. Stan ten uzasadnia zaliczenie go do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności. Ustalony stopień niepełnosprawności datuje się od kwietnia 2003 r., początek niepełnosprawności datuje się od 2002 r., a niepełnosprawność ma charakter okresowy do dnia 30 września 2005 r. W tak ustalonym stanie faktycznym sprawy Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że odwołanie nie zasługiwało na uwzględnienie. Zgodnie z brzmieniem art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 123, poz.776 ze zm.) do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Z poczynionych ustaleń, Sąd Rejonowy wyciągnął wniosek, iż wnioskodawca nie ma naruszonej sprawności narządów organizmu w stopniu, który wymagałby zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności. Nie ma też podstaw do przyjęcia, że wymaga on, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Sąd Rejonowy podniósł także, iż samo nie­zadowolenie strony z niepomyślnych dla niej wniosków opinii biegłego, „bez zgłoszenia żadnych innych wniosków dowodowych nie może stanowić podstawy do sformułowania przez Sąd przeciwnych do opinii biegłego twierdzeń”. Na podstawie poczy­nionych ustaleń i opartych na nich rozważań Sąd pierwszej instancji doszedł do wniosku, że wnioskodawca słusznie zaliczony został do osób niepełnosprawnych w stopniu umiarkowanym i dlatego odwołanie oddalił.

Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2006 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi oddalił apelację wnioskodawcy Aleksandra Z. Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że Sąd Rejonowy dokonał prawidłowych ustaleń, które znajdują oparcie w bardzo rzetelnie zebranym w sprawie materiale dowodowym oraz wydał trafne rozstrzygnięcie na podstawie wskazanych w uzasadnieniu wyroku prze­pisów prawa, w szczególności art. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 ze zm.) zawierającego określenie stopni niepełnosprawności.

Skargę kasacyjną od powyższego wyroku złożył pełnomocnik wnioskodawcy. Zarzucił naruszenie art. 379 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 386 § 2 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c., poprzez uniemożliwienie powodowi wzięcia udziału w rozprawach ze względu na fakt niezarządzenia jego doprowadzenia, uniemożliwienie powo­dowi zapoznania się ze zgromadzonym w sprawie materiałem dowodowym; art. 5 k.p.c. w związku z art. 386 § 2 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c., poprzez nieudziele­nie powodowi pouczenia co do możności zgłoszenia wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu w sytuacji, gdy powód przebywa w warunkach izolacyjnych, odbywając karę pozbawienia wolności, zatem jego kontakt ze światem zewnętrznym jest znacznie utrudniony. Wskazał, iż przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania uzasadnia występująca w sprawie nieważność postępowania, spowodowana pozbawieniem powoda możliwości obrony swych praw. Wskazując na powyższe wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu i rozstrzygnięcia o kosztach zastępstwa adwokackiego za instancję kasacyjną.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzut skargi kasacyjnej naruszenia przepisu art. 379 pkt 5 k.p.c. jest w okolicznościach rozpoznawanej sprawy usprawiedliwiony. W myśl art. 379 pkt 5 k.p.c. nieważność postępowania zachodzi „jeżeli strona została pobawiona możności obrony swych praw”. Określenie tej przesłanki nieważności postępowania ma charakter ogólny. Wynika stąd, że jej zaistnienie powinno być oce­niane przez pryzmat konkretnych okoliczności sprawy i -jak to już stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 lutego 2004 r., III CK 226/02 (Lex nr 163935) - nie należy jej wiązać z sytuacją całkowitego wyłączenia strony od udziału w postępowaniu.

Dokonując interpretacji przewidzianych w prawie krajowym standardów w przedmiocie gwarancji procesowych stron, nie można pomijać ich rozumienia w wiążących Polskę aktach prawnomiędzynarodowych. Dotyczy to zwłaszcza Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listo­pada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), która w następstwie jej ratyfikacji za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie stała się częścią wewnętrznego porządku prawnego i - pomijając możliwość bezpośredniego stosowania (jeżeli charakter jej postanowień na to pozwala) - pełni rolę wskazówki inter­pretacyjnej przy podejmowaniu decyzji na podstawie prawa wewnętrznego. Przepis art. 6 Konwencji dotyczy prawa do rzetelnego procesu, na co składa się między innymi (ustęp 1) prawo każdego do sprawiedliwego i publicznego roz­patrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o cha­rakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej prze­ciwko niemu sprawie karnej. Przepis art. 379 pkt 5 k.p.c., przewidujący nieważność postępowania w razie pozbawienia strony możności obrony swych praw, stanowi jedną z gwarancji procesowych rzetelnego procesu. Według orzecz­nictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka pojęcie rzetelnego procesu wymaga, by każdej stronie dać rozsądną sposobność zaprezentowania swej sprawy w warunkach, które nie stawiają tej strony w znacząco niekorzystnej sytuacji w stosunku do strony przeciwnej (wyrok z dnia 5 lipca 2005 r. Lomase­ita Oy i in. v. Finlandia, Lex 148012). Prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy (art. 6 ust. 1 Konwencji) pozbawione zostałoby swego znaczenia, gdyby stronie w sprawie nie zapewniono rozprawy w takiej formie, która da stronie możliwość wzięcia w niej udziału, jeżeli tylko strona zdecyduje się na wykonywanie swego prawa do stawiennictwa zagwarantowanego w prawie krajowym (wyrok z 20 października 2005 Groshev v.Rosja,Lex 157787).

Wnioskodawca w czasie toczącego się procesu przebywał w zakładzie karnym. Był powiadamiany o terminach rozpraw zarówno w Sądzie pierwszej jak i drugiej instancji. Mógł również zapoznać się z pisemną opinią biegłych oceniających stan jego zdrowia, która została mu dostarczona do zakładu kar­nego. Do opinii tej wniósł zastrzeżenia, w związku z zastrzeżeniami biegli wydali ustną opinię uzupełniającą. Nie doszło więc do całkowitego wyłączenia wnioskodawcy od udziału w sprawie. Wnioskodawcy nie umożliwiono jednak, pomimo jego wniosku,wzięcia udziału w rozprawie, tak iż całe postępowanie przed Sądami orzekającymi przebiegało pod jej nieobecność. Wnioskodawca w postępowaniu tym nie korzystał również z pełnomocnika. Nie można w tym kontekście pominąć również tego, iż sprawa dotyczyła ustalenia stopnia niepełnosprawności. Zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o zawodowej i społecznej rehabilitacji oraz zatrudnianiu osób niepełnosprwnych stopień niepełnosprawności ustala się uwzględniając naruszenie sprawności organizmu, zdolność do wykonywania pracy i warunki w jakich może być wykorzystywana oraz zdolność do pełnienia ról społecznych. Zakres elementów ocennych występujących w kontekście orzekania o stopniu niepełnosprawności wymaga umożliwienia wnioskodawcy osobistego udziału w postępowaniu przed sądem, szczególnie w sytuacji, kiedy wnioskodawca kwestionuje oceny dokonane przez biegłych. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Prawa Człowieka dopuszcza się wyjątkowo odstąpienie, czy ograniczenie ustnego rozpatrzenia sprawy jeżeli sprawa została rozpatrzona publicznie (co obejmuje uprawnienie do „ustnego rozpatrzenia sprawy”) w pierwszej instancji i jeżeli uzasadnia to charakter sprawy, polegający np. na analizie jedynie kwestii prawnych, czy też postępowania w sprawach z ubezpieczeń społecznych o charakterze technicz­nym, dotyczących np. dużej ilości obliczeń i takich, których wynik zazwyczaj zależy od pisemnej opinii wydanej przez lekarzy (por. wyrok z 8 lutego 2005 r., 55853/00, Miller v. Szwecja). Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie orzekającym, mając na uwadze okoliczności sprawy oraz uwzględniając orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w przedmiocie prawa strony do rze­telnego procesu (art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podsta­wowych wolności należy dojść do wniosku, że rozpatrzenie przez Sądy orzekające sprawy wnioskodawcy o ustalenie stopnia niepełnosprawności bez jego udziału ze względu na pobyt w zakładzie karnym, pozbawiło go możności obrony swych praw, co zgodnie z art. 379 pkt 5 k.p.c. powoduje nieważność postępowania.

Skoro podstawa skargi kasacyjnej okazała się usprawiedliwiona, na pod­stawie art. 398¹⁵ w związku z art. 386 § 2 k.p.c orzeczono jak w sentencji wy­roku.