Instytucję tzw. wypowiedzenia zmieniającego warunki pracy lub płacy reguluje art. 42 k.p., który stanowi, że do wypowiedzenia zmieniającego stosuje się odpowiednio przepisy o wypowiedzeniu umowy o pracę.
Wypowiedzenie warunków pracy lub płacy polega na złożeniu oświadczenia woli przez wypowiadającego, jednak wyłącznie w kwestii zmiany istotnych warunków umowy. W tym wypadku nie dochodzi do rozwiązania więzi łączącej pracodawcę z pracownikiem. Celem wypowiedzenia zmieniającego jest więc zmiana stosunku pracy, a nie zamiar jego rozwiązania.
Nowe warunki pracy lub płacy
Wypowiedzenie warunków pracy lub płacy uważa się za dokonane, jeżeli pracownikowi zaproponowano na piśmie nowe warunki. W razie odmowy przyjęcia przez pracownika zaproponowanych warunków pracy lub płacy, umowa o pracę rozwiązuje się z upływem okresu dokonanego wypowiedzenia. Jeżeli pracownik przed upływem połowy okresu wypowiedzenia nie złoży oświadczenia o odmowie przyjęcia zaproponowanych warunków, uważa się, że wyraził na nie zgodę. Pismo pracodawcy wypowiadające warunki pracy lub płacy powinno zawierać pouczenie w tej sprawie. W braku takiego pouczenia pracownik może do końca okresu wypowiedzenia złożyć oświadczenie o odmowie przyjęcia zaproponowanych warunków.
Kiedy bez wypowiedzenia
Wypowiedzenie dotychczasowych warunków pracy lub płacy nie jest wymagane w razie powierzenia pracownikowi, w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy, innej pracy niż określona w umowie o pracę na okres nieprzekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym, jeżeli nie powoduje to obniżenia wynagrodzenia i odpowiada kwalifikacjom pracownika (art. 42 § 4 k.p.). Powierzenie innej pracy może mieć miejsce w ramach każdej z umów o pracę.
Wprowadzając wyjątek od zasady, że jednostronna zmiana przez pracodawcę warunków umowy o pracę wymaga wypowiedzenia zmieniającego, ustawodawca uzależnia dopuszczalność modyfikacji stosunku pracy od spełnienia 4 przesłanek:
• zmiana musi być uzasadniona rzeczywistymi potrzebami pracodawcy,
• powierzenie innej pracy, niż określona w umowie o pracę, nie może przekraczać 3 miesięcy w roku kalendarzowym,
• zmiana nie może powodować obniżenia wynagrodzenia pracownika,
• praca musi odpowiadać kwalifikacjom pracownika.
Warunki, których spełnienie jest konieczne
Kodeks pracy nie precyzuje, na czym polegają uzasadnione potrzeby pracodawcy, w związku z tym sprawa ta była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W zachowującym aktualność wyroku z 8 sierpnia 1979 r. (I PR 55/79, OSNC 1980/1-2/30) sąd przyjął, że użyte w art. 42 § 4 k.p. określenie „uzasadnione potrzeby pracodwcy” oznacza uzasadnione potrzeby zakładu pracy jako całości, a nie tylko komórki organizacyjnej, do której pracownik został skierowany.
W razie sporu na pracodawcy będzie spoczywał obowiązek udowodnienia, że ze względu na potrzeby zakładu konieczne było czasowe powierzenie pracownikowi pracy innego rodzaju.
Ostatecznie istnienie potrzeb uzasadniających czasowe powierzenie pracownikowi innej pracy podlega ocenie sądu. Pracownik może podważać racje pracodawcy. Należy jednak zaznaczyć, że kwestionując jego decyzję, zaprzestanie świadczenia pracy, i jeśli twierdzenia swojego nie udowodni, ponosi konsekwencje takiego postępowania (wyrok SN z 18 sierpnia 1976 r., I PR 103/76, OSP 978/3/44).
Pracą odpowiednią do kwalifikacji pracownika jest praca, która ich nie przekracza i przy której te kwalifikacje znajdą choćby częściowe zastosowanie (wyrok SN z 5 lutego 1998 r., I PKN 515/97, OSNP 1999/2/46).
Natomiast powierzenie pracownikowi (technik chemik) pracy niewymagającej żadnych kwalifikacji zawodowych (np. sprzątanie) w okresie biegnącego wypowiedzenia warunków pracy i płacy stanowi naruszenie art. 42 § 4 k.p. Odmowa wykonywania takiej pracy nie uzasadnia rozwiązania umowy o pracę z winy pracownika w trybie art. 52 § 1 k.p. (wyrok SN z 8 maja 1997 r., I PKN 131/97, OSNP 1998/6/178).
Podobnie pracownik odmawiający wykonania sprzecznego z art. 42 § 4 k.p. polecenia kierującego go do innej pracy nie uchybia obowiązkowi pracowniczemu i umowa o pracę nie może być z nim rozwiązana na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. (wyrok SN z 18 listopada 1999 r., I PKN 370/99, OSNP 2001/7/225).
W piśmiennictwie z zakresu prawa pracy przyjęty jest pogląd, na podstawie którego niedopuszczalne jest w trybie art. 42 § 4 k.p. czasowe powierzenie pracownikowi innej pracy, związanej z odpowiedzialnością materialną, ponieważ wymaga to uzyskania zgody pracownika.
Prawo powrotu do poprzedniej pracy
Po upływie okresu przeniesienia pracownikowi przysługuje prawo powrotu do poprzedniej pracy. Jeżeli pracodawca nie umożliwi pracownikowi powrotu, powinien dokonać wypowiedzenia zmieniającego, chyba że sam pracownik chce pozostać na nowym stanowisku.
Na koniec należy podkreślić, że zmiana treści stosunku pracy może również nastąpić w drodze porozumienia stron. Nie wynika to wprost z art. 42 k.p. ani z innych jego przepisów, ale wniosek taki należy wyciągnąć z art. 300 k.p. nakazującego stosować w sprawach w nim nieuregulowanych postanowienia Kodeksu cywilnego.
Kodeks cywilny, wprowadzając zasadę swobody umów, umożliwia stronom stosunku pracy kształtowanie go stosownie do woli obydwu, byleby nie naruszało to przepisów Kodeksu pracy, w szczególności tych chroniących pracownika. Obie strony umowy o pracę uprawnione są więc do wystąpienia z propozycją zmiany warunków pracy lub płacy. Do wprowadzenia zmian konieczne jest zgodne oświadczenie woli obu podmiotów. W wyniku porozumienia zmieniającego może nastąpić pogorszenie lub polepszenie dotychczasowych warunków pracy lub płacy, aby tylko zmiana stosunku pracy nie prowadziła do rozwiązań mniej korzystnych dla pracownika niż przepisy prawa pracy lub go dyskryminujących. Sąd Najwyższy przyjął, że porozumienie stron zmieniające warunki płacy nie podlega ocenie według reguł określonych w art. 42 § 2 k.p. (wyrok SN z 8 kwietnia 1998 r., I PKN 29/98, OSNP 1999/7/242).
Podstawa prawna
• art. 42, 52 § 1 pkt 1, 300 Kodeksu pracy,
• orzeczenia Sądu Najwyższego:
- z 8 sierpnia 1979 r., I PR 55/79, OSNC 1980/1-2/30,
- z 18 sierpnia 1976 r., I PR 103/76, OSP 1978/3/44,
- z 5 lutego 1998 r., I PKN 515/97, OSNP 1999/2/46,
- z 8 maja 1997 r., I PKN 131/97, OSNP 1998/6/178,
- z 18 listopada 1999 r., I PKN 370/99, OSNP 2001/7/225,
- z 8 kwietnia 1998 r., I PKN 29/98, OSNP 1999/7/242.
Maciej Telec