Pracodawca może zobowiązać pracownika do pełnienia dyżuru tzn. do pozostawania poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę (art. 1515 k.p.).
Przykład
Pracodawca wydał jednemu ze swoich pracowników polecenie pełnienia dyżuru telefonicznego po godzinach pracy w domu. Pracownik stwierdził, że polecenie to jest niezgodne z prawem, ponieważ nie przewiduje tego umowa o pracę, zakres jego obowiązków, jak również przepisy wewnątrzzakładowe. Pracodawca uważał zaś, że pełnienie dyżuru to zwykłe polecenie związane z wykonywaną pracą, które pracownik musi zrealizować. Zgodnie z Kodeksem pracy pełnienie dyżuru zalicza się do obowiązków pracowniczych. Nie musi wynikać z treści umowy o pracę czy regulaminu, a odmowa pełnienia dyżuru może być potraktowana jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych.
Jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wykonywał pracy, wówczas czasu dyżuru nie wlicza się do czasu pracy. Czas pełnienia dyżuru nie może ponadto naruszać prawa pracownika do odpoczynku przewidzianego w art. 132 k.p. i 133 k.p. tzn. prawa do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku na dobę oraz prawa do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego.
Forma polecenia pełnienia dyżuru
Kodeks pracy nie określa wymagań dotyczących formy wydania polecenia pełnienia dyżuru przez pracownika. Szczególna forma wydania polecenia dyżuru może jednak zostać wskazana w regulaminie pracy albo układzie zbiorowym pracy. W sytuacji gdy nie ma uregulowań zakładowych, wówczas dopuszczalna jest także forma ustna. Polecając pełnienie dyżuru, pracodawca powinien określić miejsce, gdzie dyżur ma być pełniony (w domu, w siedzibie pracodawcy albo w innym wyznaczonym przez niego miejscu). Warto podkreślić, że dyżur może być zlecony nie tylko w dowolnym dniu tygodnia, ale także w niedziele i święta, w dni wolne od pracy z tytułu 5-dniowego tygodnia pracy oraz w nocy. Pracodawca może go zlecić każdemu pracownikowi. Pracownikowi za czas dyżuru, z wyjątkiem dyżuru pełnionego w domu, przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru. W sytuacji gdy pracodawca nie ma możliwości udzielenia czasu wolnego, pracownikowi za czas dyżuru przysługuje wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną. Jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania, pracownikowi przysługuje 60% wynagrodzenia (art. 1515 § 3 k.p.).
Dyżur telefoniczny poza godzinami pracy
Ważne jest odróżnienie dyżuru pełnionego w domu od dyżuru w innym miejscu wskazanym przez pracodawcę. Odniósł się do tego Sąd Najwyższy w wyroku z 13 maja 2009 r., w którym stwierdził, że o dyżurze domowym przesądza charakter więzi łączącej pracownika z miejscem dyżurowania. W typowej sytuacji chodzi tu o dom lub mieszkanie, które stanowi jego centrum życiowe, jest traktowane przez niego jako miejsce, w którym ma zamiar przebywać stale lub długotrwale.
Przykład
Jeden z pracowników firmy produkującej klimatyzatory pracuje od poniedziałku do piątku w godzinach od 8.00 do 16.00. i jest w zakładzie jedynym specjalistą od serwisu tych urządzeń. Pracodawca wydał mu polecenie, aby poza normalnymi godzinami pracy pełnił również całodobowy dyżur telefoniczny. Przy zakupie sprzętu każdy klient otrzymuje numer telefonu tego pracownika z informacją, że jest on dostępny pod telefonem całodobowo. Jego zadanie polega na przyjmowaniu zgłoszeń o awariach. Pracownik uważa, że pracodawca postępuje niezgodnie z przepisami.
W takiej sytuacji pracodawca może zobowiązać pracownika do pełnienia domowego dyżuru telefonicznego jedynie w takim wymiarze, aby czas pełnienia dyżuru nie naruszał przepisów dotyczących odpoczynku dobowego i tygodniowego. Co więcej, czasu takiego dyżuru nie wlicza się do czasu pracy, chyba że w tym czasie pracownik wykonywał pracę. Za czas dyżuru pełnionego w domu pracownikowi nie przysługuje ani czas wolny, ani dodatkowe wynagrodzenie.
Pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku oraz w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. A zatem w sytuacji, gdy pracodawca zobowiąże pracownika do pełnienia ciągłego dyżuru telefonicznego, pracownik ten nie wykorzysta zarówno z przysługujących mu w trakcie doby 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku, jak również z 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego. Oznacza to, że przy 8-godzinnym czasie pracy możliwy jest 5-godzinny dyżur poza normalnymi godzinami pracy (24 godz. = 8 godz. pracy + 11 godz. nieprzerwanego odpoczynku + 5 godz. ewentualnego dyżuru). Natomiast w dniu wolnym od pracy maksymalnie 13 godzin (24 godz. = 11 godz. odpoczynku + 13 godz. dyżuru). Czas dyżuru pełnionego przez pracownika w niedzielę powinien być zwrócony pracownikowi w innym dniu, tak aby jego tygodniowy wypoczynek wynosił 35 godzin.
Przykład
Pracodawca polecił pracownikowi pełnienie stałego domowego dyżuru telefonicznego poza normalnymi godzinami pracy. W trakcie kontroli inspektor pracy nałożył na niego mandat karny w wysokości 1000 zł. Pracodawca odmówił przyjęcia mandatu, twierdząc, że pracownik pełniący dyżur jest jedyną osobą wyspecjalizowaną w udzielaniu ewentualnych porad podczas awarii sprzętu chłodniczego. Inspektor poradził pracodawcy, aby przeszkolił innych pracowników z problematyki awarii sprzętu i dopiero wtedy polecił pełnienie dyżurów, ale nie jednemu tylko kilku pracownikom, co skutkowałby brakiem naruszeń prawa do nieprzerwanego odpoczynku dobowego i tygodniowego. Innym sposobem rozwiązania powyższej sytuacji byłoby wprowadzenie możliwości nagrywania się klientów po zakończeniu pracy przez pracownika na automatyczną sekretarkę.
Powyższa sytuacja to typowy przykład wykroczenia przeciwko prawom pracownika, stanowiący naruszenie przepisów o czasie pracy. Zgodnie z art. 281 pkt 5 k.p., kto – będąc pracodawcą lub działając w jego imieniu – narusza przepisy o czasie pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. W takim przypadku inspektor ma też, zgodnie z art. 95 § 3 oraz z art. 96 § 1a Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, możliwość nałożenia mandatu karnego w wysokości do 2000 zł.
Podstawa prawna:
- art. 132 § 1, art. 133 § 1, art. 1515, art. 281 pkt 5 Kodeksu pracy,
- art. 95 § 3, art. 96 § 1a Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 13 maja 2009 r. (III PK 8/09, niepubl.).