Zastosowanie klauzuli zasad współżycia społecznego przez sądy pracy

Pojęcie „zasady współżycia społecznego” występuje zarówno w Kodeksie cywilnym (art. 5), jak i w Kodeksie pracy (art. 8) i jest ono klauzulą generalną.

Za klauzulę generalną uważa się zwroty niedookreślone zawarte w przepisach prawa, które odsyłają do norm i ocen pozaprawnych oraz pozwalają organom stosującym prawo na podejmowanie w poszczególnych sytuacjach różnych decyzji w sprawie interpretacji i stosowania określonych norm prawnych, w zależności od potrzeb konkretnej sprawy, a także na indywidualne potraktowanie każdego konkretnego przypadku.

Zasady współżycia społecznego nawiązują do powszechnie uznawanych wartości, reguł obyczajowości. Klauzula ta jest rozumiana jako zbiór zasad postępowania moralnego i etycznego. Jednocześnie zbiór ten nie wymaga spisania ani usystematyzowania.

Zasady współżycia społecznego są postrzegane jako wprowadzone do porządku prawnego normy moralne lub obyczajowe, zwyczajowe bądź jako wyznaczniki oceny prawnej określonego stanu faktycznego.

Moralność w odróżnieniu od prawa nie jest systemem reguł ujętych w sztywne ramy. Jej istotę stanowi indywidualizacja ocen, które zależą od okoliczności danej sprawy. Zachowanie stron w podobnych sytuacjach może być z punktu widzenia zasad współżycia społecznego oceniane odmiennie. Odesłanie do tych zasad w formie klauzul generalnych ma zapewnić elastyczność w stosowaniu prawa i indywidualną ocenę każdej sprawy.

Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony (art. 8 k.p.).

Przepis ten określa granice wykonywania praw podmiotowych przez pracownika i pracodawcę. Prawem podmiotowym jest wynikająca ze stosunku prawnego możność postępowania danego podmiotu w sposób określony przez normy prawne.

Przepis ww. stwarza stronie stosunku pracy możliwość efektywnej obrony swoich praw, w sytuacji gdy podjęte przez uprawnionego działanie wprawdzie mieści się w ramach prawa podmiotowego, jednak sposób jego realizacji jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Ma to istotne znaczenie przy rozkładzie ciężaru dowodu. Podmiot uprawniony zobowiązany jest do udowodnienia, że podjęte działania mieszczą się w ramach prawa podmiotowego (art. 6 k.c. w zw. z art. 300 k.p.), natomiast druga strona stosunku pracy zobowiązana jest do udowodnienia, że nieprawidłowa z naruszeniem zasad współżycia społecznego realizacja tego prawa narusza jej uzasadniony interes (wyrok SN z 30 stycznia 1976 r., I PRN 52/75, OSP 1977/3/47).

Klauzula zasad współżycia społecznego ma nie tylko znaczenie teoretyczne, ale znajduje praktyczne zastosowanie w orzecznictwie sądów pracy. Możliwa jest taka sytuacja, że zarząd spółki złożył pracownikowi obietnicę nawiązania z nim nowego stosunku pracy. Miałaby polegać na zatrudnianiu go na wysokim stanowisku w zamian za rozwiązanie dotychczasowej umowy o pracę na mocy porozumienia stron i za rezygnację z odprawy pieniężnej związanej z likwidacją jednostki organizacyjnej, w której pracownik był dotychczas zatrudniony. W takim przypadku może mieć zastosowanie omawiana klauzula. Jeżeli po spełnieniu przez pracownika ww. warunków pracodawca po kilku miesiącach wypowiada pracownikowi nową umowę o pracę, to zachowanie pracodawcy jest wówczas traktowane jako naruszające zasady współżycia społecznego.

Wielokrotnie do omawianej klauzuli generalnej odnosił się także Sąd Najwyższy, podnosząc m.in., że:

• art. 8 k.p. daje podstawę do oddalenia powództwa o przywrócenie do pracy działacza związkowego zwolnionego z pracy w trybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. mimo sprzeciwu zarządu organizacji związkowej, jeżeli wobec drastycznie nagannego zachowania się pracownika na forum publicznym uwzględnienie jego żądania nawet w ograniczonym zakresie (zasądzenie odszkodowania) godziłoby w elementarne zasady przyzwoitości (wyrok SN z 10 marca 2005 r., II PK 242/04, niepubl.);
• naruszenie przez pracodawcę zasad współżycia społecznego (uczciwego działania, dobrych obyczajów, przyzwoitości, lojalności wobec pracownika) stanowi czyn niedozwolony (wyrok SN z 11 czerwca 2003 r., I PK 273/02, OSNP 2004/16/279);
• powołanie się przez pracownika w kasacji na naruszenie przez pracodawcę art. 52 § 3 k.p., polegające na rozwiązaniu umowy o pracę z pracownikiem przed upływem 3 dni od dnia zawiadomienia zakładowej organizacji związkowej o przyczynie uzasadniającej rozwiązanie tej umowy, stanowi nadużycie prawa w rozumieniu art. 8 k.p., jeżeli z okoliczności sprawy jednoznacznie wynika, że w danym przypadku zakładowa organizacja związkowa nie zamierzała się angażować w obronę pracownika przebywającego na terenie zakładu pracy w stanie nietrzeźwym (wyrok SN z 6 sierpnia 1998 r., I PKN 259/98, OSNP 1999/17/ 548);
• nie narusza zasad współżycia społecznego pracodawca, który wypowiada umowę o pracę ze względu na brak dyspozycyjności pracownika rozumianej jako możliwość liczenia na obecność pracownika w pracy w czasie na nią przeznaczonym. Przeciwieństwem tak rozumianej dyspozycyjności są częste absencje pracownika spowodowane złym stanem jego zdrowia lub dzieci, jak również inne przypadki usprawiedliwionej nieobecności, które nie tylko powodują konieczność organizowania nagłych zastępstw, ale także nie pozwalają oczekiwać, że w razie potrzeby pracownik ten będzie mógł zastąpić innego pracownika (wyrok SN z 5 października 2005 r., I PK 61/05, Pr. Pracy 2006/3/31);
• w razie zmniejszenia zatrudnienia wybór zwalnianego pracownika może być sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wtedy, gdy jego sytuacja osobista jest znacznie gorsza niż pozostałych pracowników – art. 8 w zw. z art. 45 k.p. (wyrok SN z 19 grudnia 1996 r., I PKN 46/96, OSNP 1997/15/273);
• wypowiedzenie przez pracodawcę umowy o pracę na czas nieokreślony w miesiąc po jej zawarciu i z powołaniem się na konieczność oszczędności finansowych, mimo że okoliczności mające je uzasadniać były znane pracodawcy już w chwili zawarcia umowy, stanowi nadużycie prawa (art. 8 k.p.), w szczególności gdy pracownik uprzednio był zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas określony i nienagannie wywiązywał się z ciążących na nim obowiązków (wyrok SN z 14 grudnia 1999 r., I PKN 455/99, OSNP 2001/10/338).