Pracownikom zatrudnionym na stanowiskach, które związane są z dysponowaniem pewnym mieniem, można powierzyć je na podstawie umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej. Umowę taką można zawrzeć z pracownikami zatrudnionymi na podstawie umowy zarówno na czas nieokreślony, jak i umów okresowych (na czas oznaczony, na okres próbny czy na zastępstwo).
Wyżej wymieniona umowa dla swojej ważności musi być zawarta w formie pisemnej, a na jej zawarcie muszą wyrazić zgodę wszyscy pracownicy, którzy mają być nią objęci.
Umowa o wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za mienie zakładu pracy powierzone im łącznie jest nieważna, jeżeli nie została zawarta na piśmie (uchwała SN z 18 kwietnia 1988 r., III PZP 62/87).
Zależności między maksymalną liczbą zatrudnionych pracowników a możliwością wspólnego powierzenia im mienia zawiera poniższa tabela:
@RY1@i26/2010/005/i26.2010.005.000.0018.101.jpg@RY2@
Wskazane wyżej limity osobowe nie obejmują pracowników, którzy wykonują pracę w miejscu powierzenia, tj. nie obejmują osób:
- wykonujących czynności niezwiązane z dysponowaniem mieniem,
- wykonujących pracę dorywczo lub przez czas określony,
- nowo przyjętych do pracy wykonujących czynności związane z dysponowaniem mieniem – do czasu przeprowadzenia najbliższej inwentaryzacji,
- młodocianych w okresie odbywania przygotowania zawodowego, a po zakończeniu tego przygotowania – do czasu przeprowadzenia najbliższej inwentaryzacji,
- odbywających praktykę zawodową.
Wyżej wymienione osoby mogą wykonywać jakiekolwiek prace w miejscu powierzenia mienia wyłącznie za pisemną zgodą pracowników objętych wspólną odpowiedzialnością materialną.
Prawidłowe powierzenie mienia
Jednym z warunków późniejszego egzekwowania stwierdzonych w powierzonym mieniu niedoborów jest prawidłowe powierzenie tego mienia, tj. w taki sposób, aby pracownicy mogli się z niego wyliczyć. Prawidłowe powierzenie mienia to takie, które dla przejmującego ustala stan zerowy, czyli punkt wyjścia w kierunku późniejszych rozliczeń, bowiem inwentaryzacja początkowa i końcowa dają możliwość wyliczenia ewentualnego braku (wyrok SA w Katowicach z 21 kwietnia 1995 r., III APr 82/94).
Podstawą ustalenia rodzaju oraz ilości powierzonego mienia (a więc ustalenia „punktu zerowego”) jest spis z natury (inwentaryzacja), w którym biorą udział przedstawiciele pracodawcy oraz pracownicy, którzy będą objęci tą odpowiedzialnością. W przypadku gdy pracownik nie może wziąć udziału w inwentaryzacji (np. z powodu choroby lub innej ważnej przyczyny), inwentaryzację przeprowadza się w obecności innej osoby wskazanej na piśmie przez pracownika (osoba ta może wziąć udział w spisie z natury za zgodą pracodawcy). Natomiast jeżeli pracownik nie bierze udziału w inwentaryzacji i nie wskaże innej osoby – skład komisji reprezentującej pracodawcę musi być co najmniej 3-osobowy.
Treść umowy
W umowie o wspólnej odpowiedzialności materialnej, oprócz wskazania stron umowy, terminu jej zawarcia i wskazania inwentaryzacji, na podstawie której powierzono mienie, powinny znaleźć się również zapisy o długości okresu nieobecności pracownika, która nie ma wpływu na zakres odpowiedzialności jego i pozostałych pracowników.
Przykład
W umowie zapisano, że nieobecność pracownika w pracy trwająca do 30 dni nie ma wpływu na zakres odpowiedzialności materialnej. Jednak pracownik, któremu mienie powierzono, był nieobecny w pracy z powodu choroby od 8 kwietnia do 30 września 2009 r. Polecono zatem niezwłoczne, lecz nie później niż w ciągu 7 dni od upływu ww. 30-dniowego terminu, przeprowadzenie ponownej inwentaryzacji.
Ponadto w umowie należy wskazać, w jakich częściach pracownicy odpowiadają za stwierdzony niedobór. Możliwy jest zapis, że wszyscy odpowiadają w równych częściach.
Zakres odpowiedzialności
Odpowiedzialność za mienie uwarunkowana jest:
- powstaniem szkody (stwierdzenie niedoboru),
- bezprawnością zachowania (naruszeniem obowiązków pracowniczych – brakiem dbałości o mienie),
- winą pracownika,
- wystąpieniem związku przyczynowego między zachowaniem pracownika a powstałą szkodą.
W razie powierzenia pracownikowi mienia z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się wystarczy wykazanie przez zakład pracy, że szkoda jest następstwem nierozliczenia się pracownika – tak stwierdził w uchwale z 29 grudnia 1975 r. Sąd Najwyższy, V PZP 13/75.
Należałoby zaznaczyć, że ubytki w mieniu można podzielić na niezawinione (spowodowane np. ubytkami naturalnymi, stratami losowymi) i niedobory zawinione, które będą efektem działań pracowników, np. obroty dokonywane niezgodnie z dokumentacją, niesystematyczność w pracy, błędy w pomiarach itp.
W przypadku powierzenia mienia pracownicy odpowiadają za szkodę w pełnej wysokości, tj. zarówno za rzeczywistą stratę, jak i utracone korzyści. Zgodnie z tezą wyroku Sądu Najwyższego z 24 lutego 1989 r. w sprawach materialnej odpowiedzialności pracowników wysokość szkody ustala się według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili (art. 363 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p.). W razie wyrządzenia szkody w walucie obcej ustalenie odszkodowania następuje z reguły według średniego kursu obowiązującego w dacie ustalenia odszkodowania (III PRN 1/89).
Pracownik objęty wspólną odpowiedzialnością materialną może uwolnić się od niej, jeżeli wykaże, że szkoda ta powstała z przyczyn od niego niezależnych (np. na skutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających rozliczenie się z tego mienia) lub gdy wykaże, że szkoda w całości lub w części spowodowana została przez niektórych tylko pracowników (wówczas za całość szkody albo za jej stosowną część odpowiadają tylko sprawcy).
Podstawa prawna:
- art. 124 i 125 Kodeksu pracy,
- rozporządzenie Rady Ministrów z 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (DzU z 1996 r. nr 143, poz. 663),
- orzeczenia Sądu Najwyższego:
– wyrok z 24 lutego 1989 r. (III PRN 1/89, OSP 1990/7/279),
– uchwała z 18 kwietnia 1988 r. (III PZP 62/87, OSNC 1988/12/165),
– uchwała z 29 grudnia 1975 r. (V PZP 13/75, OSNC 1976/2/19),
- wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 21 kwietnia 1995 r. (III APr 82/94, OSA 1997/7–8/22).