Czym jest stres organizacyjny i jak sobie z nim radzić?

W związku z coraz szybszym tempem pracy, częstymi zmianami technologii, zwiększającymi się oczekiwaniami pracodawców co do efektywności pracowników i coraz większą liczbą informacji, wychodzenie z pracy po 8 godzinach zaczyna graniczyć z cudem. Firmy z roku na rok stawiają coraz bardziej ambitne cele, które przekładają się później na wyższe wymagania w stosunku do pracowników. Zwiększające się obciążenia pracą budzą sprzeciw zatrudnionych i coraz częściej stają się dużym problemem organizacyjnym. Nierealistyczne wymagania i związane z tym zaburzenia pomiędzy pracą a życiem prywatnym powodują natężenie stresu i są coraz częstszym powodem spadku efektywności pracowników, ich absencji, a w efekcie końcowym – migracji. Stres zajmuje obecnie drugie miejsce wśród najczęściej zgłaszanych problemów związanych z pracą zawodową. Europejskie Obserwatorium Ryzyka ostrzega, że wzrasta liczba osób dotkniętych skutkami nadmiernego stresu w miejscu pracy. Badania Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy wskazują, że aż 50–60 proc. wszystkich nieprzepracowanych dni roboczych ma związek ze stresem. Jego skutki zarówno z perspektywy jednostki, jak i organizacji są ogromne i bardzo kosztowne – stres wpływa na stan zdrowia i wydolności jednostki, a co za tym idzie, również na wyniki działalności danej organizacji.

Czym jest stres

Stres jest określany jako nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądania. Zdaniem Richarda Lazarusa, stres psychologiczny jest szczególną relacją pomiędzy osobą a środowiskiem, którą osoba ocenia jako nadwyrężającą jej zasoby i zagrażającą jej dobrostanowi*. Zwraca on uwagę na subiektywizm stresu, co oznacza, że te same warunki mogą być inaczej interpretowane przez poszczególne jednostki i mieć dla nich inne znaczenie oraz skutek. Niezależnie od elementu subiektywizmu stres jest odpowiedzią na presję wywieraną przez bodźce docierające do organizmu. Reakcja fizjologicznego pobudzenia pojawia się, gdy sytuacja, w jakiej znalazła się jednostka, jest oceniona jako zagrażająca. Kiedy sytuacja lub wymaganie trwa nieprzerwanie lub powtarza się, u jednostki dochodzi w końcu do wyczerpania organizmu, który nie znajduje już zasobów do walki z zagrażającymi bodźcami. Pojawiają się zaburzenia somatyczne związane z osłabieniem organizmu, a w dalszej kolejności poważne choroby.

Kiedy sytuacja podwyższonej mobilizacji organizmu utrzymuje się i przeradza w stan chroniczny, zaburzenia psychosomatyczne najczęściej przybierają silniejszą postać i mogą przerodzić się w poważne choroby, takie jak: załamania nerwowe, depresje, choroby serca, alergie, astma, wrzody żołądka, artretyzm, a nawet nowotwory. Te dolegliwości są często skutkiem wyniszczenia organizmu, które powoduje utrzymujący się przez lata stan najwyższego pogotowia, co uniemożliwia układowi nerwowemu przywrócenie równowagi ciała i umysłu. W czasach permanentnej obecności agresywnych i zagrażających bodźców szczególnej wagi nabiera umiejętność rozpoznawania i niwelowania źródeł oraz skutków stresu. Bywają również sytuacje, w których nie możemy się wydostać spod wpływu stresu, ponieważ dotyczy on naszego codziennego życia, najczęściej pracy. Interakcja z innymi ludźmi, od których jesteśmy zależni, a na których działania nie mamy wpływu; obciążenie poczuciem odpowiedzialności czy, dość częsta w dzisiejszych czasach, niepewność zatrudnienia codziennie wystawiają organizm na poważną próbę wytrzymałości.

Stres organizacyjny

Przekładając kategorię stresu na specyfikę zawodową, można go rozpatrywać jako proces, w którym czynniki związane z aktywnością zawodową i miejscem pracy powodują określone konsekwencje dla ogólnego funkcjonowania i zdrowia jednostki. Doświadczanie stresu, określanego jako chroniczny, czyli występujący stale, nawet z wahaniami natężenia, jest charakterystyczne dla funkcjonowania jednostki w organizacji. Często nie wiąże się on z sytuacjami, które nie przekraczają jednorazowo możliwości przystosowawczych jednostki, natomiast stopniowo wyczerpują jej zasoby ochronne. Brak odnawiania tych zasobów w konsekwencji prowadzi do ich wyczerpania i załamania układu odpornościowego organizmu.

Przybliżając ten temat, warto zwrócić uwagę na najczęściej wymieniane stresory, które deprymują pracowników w miejscu pracy:

• warunki pracy (miejsce, narzędzia, natężenie hałasu, oświetlenie, praca zmianowa itp.),
• przeciążenie obowiązkami (zaburzenie work life balance),
• funkcje pełnione w organizacji (niejednoznaczność, konflikt, odpowiedzialność za innych),
• stosunki międzyludzkie w pracy (relacje ze zwierzchnikiem, podwładnymi, współpracownikami),
• rozwój zawodowy (niepewność pracy, niezgodność statusu),
• struktura organizacyjna i klimat organizacji.

Konieczne jest również podkreślenie, że na poziom stresu odczuwanego przez jednostkę mogą mieć jednocześnie wpływ źródła ekstraorganizacyjne, czyli zewnętrzne, takie jak:

• stosunki rodzinne,
• problemy ekonomiczne kraju,
• ostra konkurencja na rynku,
• problemy nietolerancji społecznej.

Te stresory, choć pozaorganizacyjne, tak samo wyczerpują jednostkę, co powoduje spadek jej możliwości adaptacyjnych w miejscu pracy i zdecydowanie ujemnie wpływa na jej efektywność. Nie mając bezpośredniego wpływu na te czynniki, nadal można moderować występowanie czynników wewnątrzorganizacyjnych i zwrócić uwagę na pozazawodowe wsparcie pracownika.

Bardzo duży wzrost zainteresowania tematyką dobrostanu i work life balans spowodował również wzrost zainteresowania mechaniką oddziaływania organizacji na pracownika w zakresie jego dobrostanu psychicznego. Zgodnie z Dyrektywą Ramową 89/391/EW dotyczącą zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy w UE pracodawcy mają obowiązek zarządzania stresem związanym z pracą zawodową. Jej przepisy plasują stres w obszarze prawnym bezpieczeństwa i higieny pracy. Należy zatem zwrócić uwagę, że poziom stresu lub harmonii, braku zadowolenia lub satysfakcji zależy w dużej mierze od firmy, w której jednostka pracuje. To między innymi kultura organizacyjna pracodawcy i wprowadzone przez niego zasady i procedury umożliwiają lub utrudniają pracownikom normalne funkcjonowanie. Nawet jeżeli nie można wyeliminować stresu, to można w znaczny sposób go ograniczyć, gdy tylko ustalone zostaną symptomy i czynniki go wywołujące. Odpowiednim podejściem do stresu w miejscu pracy jest identyfikacja tych czynników, które przyczyniają się do występowania na stanowisku pracy warunków stresowych (stresorów), i podjęcie działań ukierunkowanych na ich usunięcie u źródła lub zmniejszenie poziomu ich oddziaływania.

Zapobieganie stresowi w pracy

Do skutecznych działań zapobiegających stresowi w miejscu pracy, jakie mogą stosować pracodawcy, należą:

• monitorowanie środowiska pracy w celu wczesnego wykrycia oznak występowania stresu zawodowego,
• konsultacje z pracownikami w zakresie zagadnień dotyczących wymagań stanowiska pracy,
• poważne traktowanie skarg od pracowników,
• utrzymywanie atmosfery zaufania wśród załogi, aby pracownicy bez skrępowania mogli rozmawiać na temat stresu zawodowego.
• przyznawanie pracownikom wystarczającego czasu na wykonanie przydzielonych zadań,
• wyraźne określanie zakresów obowiązków,
• nagradzanie pracowników za dobre wyniki,
• umożliwienie pracownikom przedstawiania skarg i poważne traktowanie tych skarg,
• zapewnienie pracownikom kontroli nad wykonywaną przez nich pracą,
• ograniczenie do minimum zagrożeń fizycznych,
• umożliwienie pracownikom udziału w podejmowaniu decyzji, które ich dotyczą,
• dostosowanie obciążenia pracą do zdolności i predyspozycji każdego pracownika,
• planowanie zadań w taki sposób, aby były one inspirujące dla pracowników,
• wyraźne określanie funkcji i obowiązków zawodowych,
• stwarzanie sposobności do interakcji społecznej,
• unikanie dwuznaczności w sprawach związanych z bezpieczeństwem zatrudnienia i rozwojem kariery.

Pokonać stres

Poza doraźnymi metodami radzenia sobie ze stresem (których przykłady przedstawiono w ramce) niezbędne jest zadbanie o możliwość regeneracji organizmu po wysiłku adaptacji. Nauka relaksacji, joga czy medytacje wykonywane regularnie pozwalają na regenerację zasobów organizmu i zwiększają odporność na codzienne zagrażające bodźce. Warto również poważnie zastanowić się nad własną higieną życia i przestrzegać zasady work life balance. Wypośrodkowanie i odpowiednie nadanie wartości elementom naszego życia pozwoli również na zapewnienie sobie przestrzeni na odpoczynek, ładowanie baterii i świadome zarządzanie stresem – weryfikację źródeł, wprowadzenie możliwych zmian redukujących jego natężenie i wreszcie znalezienie radości z codzienności.

Metody radzenia sobie ze stresem

Poziom stresu, jakiemu codziennie podlega jednostka, często jest na tyle wysoki, że pozornie prosta sytuacja powoduje przekroczenie granicy. Poniżej znajduje się opis krótkich ćwiczeń, które pozwalają na szybką redukcję napięcia, oczyszczenie myśli i zebranie sił na dalsze działania wtedy, kiedy nie ma czasu na głębszą relaksację. Mogą być stosowane zarówno w odosobnieniu, jak i wśród ludzi, na gorąco, pomagając zapanować nad stresem.

Oddech, jako zawór bezpieczeństwa: równomierne, głębokie oddechy nie muszą być widoczne z boku, za to skutecznie wspomagają rozluźnienie napiętych mięśni i wizualizację wydychania problemu. Zwalniają rytm pracy organizmu, dzięki czemu wyostrzone i rozedrgane zmysły wracają do równowagi i wysyłają do mózgu sygnał – jest ok.

 

Zaciskanie i prostowanie palców: wyobrażenie sobie, że cały stres i złość zbiera się w zaciśniętych dłoniach i wytrząśnięcie go z ciała poprzez strzepnięcie palców to bardzo prosta forma wizualizacji, która pozwala oczyścić myśli i wyzbyć się, charakterystycznej dla wysokiego poziomu stresu, paniki. Dodatkowo zmienia ona tonus mięśni, co automatycznie pomaga je rozluźniać.

 

Rozciąganie: nawet nieznaczne zmiany pozycji, pozwalające na rozciąganie napiętych mięśni działa podobnie, jak poprzednie ćwiczenie. Zmiana kształtu pracy mięśnia pozwala na chwilę rozluźnienia i dotarcie do mózgu sygnałów uspokojenia.

 

Ekspozycja na słońce: hormony, jakie produkuje nasz organizm w sytuacji ekspozycji na słońce, powodują łagodzenie napięć i zwiększenie poczucia zadowolenia. Terapia światłem jest jedną z często stosowanych terapii wspomagających leczenie nerwic, depresji i innych chorób związanych z układem nerwowym. Nawet chwila patrzenia na słońce, a jeszcze lepiej spędzenie 5 minut pod jego promieniami powoduje, że nasz organizm wycisza się i zbiera energię.

 

Wyłączenie lub przełączenie uwagi: 2 minuty dosłownie nic niemyślenia lub odliczanie 60 sekund w dół pozwalają pogłębić spłycony stresem oddech, wyrównać jego długość i odciąć wszystkie czynniki (zadaszenia, uwarunkowania otoczenia – np. światło, hałas), które przeszkadzają w koncentracji, które wyostrzają do granic neurony. Pozwala na odzyskanie jasności myślenia, niezbędnego poziomu koncentracji i uwagi dla konkretnego zadania.

 

Ćwiczenie z dłońmi: zatrzyj mocno ręce, aby wyzwolić ciepło i energię. Obejmij palcami głowę, a dłonie u nasady kciuka przyłóż do zamkniętych oczu. Jeśli to możliwe, podeprzyj się łokciami. Opuść ramiona i siedź tak, bez ruchu – poczujesz, jak energia z Twoich dłoni przenika do oczu i mózgu. Oddychaj swobodnie i lekko, rozkoszuj się uczuciem ciepła i ciemnością. Przyniesie to ulgę oczom i karkowi.

* R. Lazarus, S. Folkamn, Stress, Appraisal and Coping, Springer Publishing Company, New York 1984