W przeszłości zarządzałem w Rosji siecią handlową będącą w 100 proc. kapitałem rosyjskim i zetknąłem się osobiście z wieloma problemami opisanymi w artykule. Dlatego te fragmenty tekstu, które odnoszą się do kultury pracowniczej czy zarządzania zasobami ludzkimi, są wyrażeniem mojej opinii i próbą podzielenia się doświadczeniem zawodowym, a nie wynikiem badań ankietowych prowadzonych w jakimś wybranym segmencie rosyjskich przedsiębiorstw. Natomiast przytoczone dane statystyczne pochodzą z portalu prowadzonego przez Urząd Statystyczny Federacji Rosyjskiej.
Rynek pracy
W Federacji Rosyjskiej 75,5 mln osób stanowi populację aktywną zawodowo, z czego kobiety to około 49 proc. Bezrobocie sięga poziomu 8,2 proc. (dane z sierpnia 2010 r.), bezrobotnych kobiet jest ok. 7,9 proc., a mężczyzn 8,4 proc. Niestety, prawie 40 proc. bezrobotnych to osoby do 30. roku życia.
Największym pracodawcą w Rosji jest sektor prywatny rodzimy (pracuje w nim 57 proc. populacji aktywnej), a na drugim miejscu państwo (aż 32 proc.). Łącznie tych „dwóch pracodawców” zatrudnia aż 90 proc. ludności zawodowo czynnej.
Wśród zatrudnionych ok. 32 proc. ma wyższe wykształcenie wraz ze studiami podyplomowymi. Zupełnie jednak inną kwestią jest jakość rosyjskich uczelni wyższych czy stopień dopasowania programów nauczania do potrzeb gospodarczych. Aż 34 proc. pracowników ma zaledwie podstawowe wykształcenie.
Wśród top managementu oraz najwyższych kadr kierowniczych w administracji państwowej czy guberniach znacznie mniejszy odsetek zajmują kobiety – jedynie 39 proc. Podobnie jest wśród specjalistów i menedżerów dla specjalności technicznych. Ale sytuacja diametralnie się zmienia na stanowiskach kierowniczych wymagających wysokich kwalifikacji w pozostałych sektorach (w tym edukacja i zdrowie). W wielu przedsiębiorstwach odsetek wysoko wykwalifikowanych specjalistów i kierowników średniego szczebla jest zdominowany przez kobiety. Na przykład w sieciach handlowych, wśród kupców seniorów lub kierowników grup asortymentowych dominują właśnie kobiety (zupełnie odwrotnie jest w Polsce).
Zatrudnienie i czas pracy
Przepisy rosyjskiego prawa pracy są zawarte w Kodeksie Pracy Federacji Rosyjskiej. Zgodnie z kodeksem, obowiązkowe jest pisemne zawieranie umów między pracodawcą a pracownikiem. Z reguły zawiera się umowy o pracę na czas nieokreślony.
Ustawowy czas pracy wynosi 40 godzin tygodniowo. Przerwy nie wliczają się do czasu pracy i pracownik spędza zwykle 9 godzin w swoim przedsiębiorstwie. Niedziela jest dniem wolnym. Teoretycznie liczba nadgodzin (są one płatne) jest limitowana i nie może przekroczyć 120 godzin rocznie. Praca nocna jest możliwa, musi być jednak odpowiednio wyżej wynagradzana. Dość ciekawą rzeczą jest prawo pracownika posiadającego dzieci poniżej 14. roku życia do ustalenia czasu pracy zgodnie ze swoim życzeniem i potrzebami; pracodawca nie ma prawa odrzucić takiego wniosku (niestety, w wielu przedsiębiorstwach rosyjskich przepis ten jest martwy).
Urlop płatny wynosi cztery tygodnie, czyli 28 dni kalendarzowych. Prawo do urlopu zaczyna przysługiwać po sześciomiesięcznym okresie pracy. Osoby mające dzieci poniżej trzeciego roku życia mają prawo do urlopu wychowawczego, przy czym może go wziąć dowolny członek rodziny.
Zakończenie stosunku pracy jest możliwe dla obydwu stron, nawet podczas okresu próbnego. Jeśli wypowiedzenie przedkłada pracodawca, decyzję taką musi uzasadnić pisemnie. Pracownik zaś ma nieograniczone prawo wypowiedzenia umowy. Przy wypowiedzeniach ze strony pracownika obowiązuje okres dwutygodniowy. W ostatnim dniu pracy otrzymuje on książkę pracy oraz ostatnią pensję. Wypowiedzenie ze strony pracodawcy jest dopuszczalne wtedy, gdy okaże się, że pracownik nie ma odpowiednich kwalifikacji, nie nadaje się na dane stanowisko, opinia lekarska potwierdza nieodpowiedni stan zdrowia zatrudnionego, pracownik wielokrotnie nie wypełniał swoich obowiązków służbowych lub jednokrotnie poważnie je naruszył. Pracodawca nie może złożyć wypowiedzenia pracownikowi podczas urlopu lub przejściowej niezdolności do pracy.
Wynagrodzenie
Średnie wynagrodzenie statystyczne to 18 795 rubli (realny spadek 2009/2008 o 3 proc., jeśli wyrazimy je w zdolności zakupowej), natomiast średnia emerytura wynosi 5200 rubli. W konstytucji Federacji Rosyjskiej istnieje zapis o płacy minimalnej, ale obecnie nie jest ona gwarantowana innymi ustawami. Istnieje jeszcze jedna niezgodność: otóż wg konstytucji płaca minimalna nie może być niższa niż minimum potrzebne do egzystencji (wyznaczone jako poziom ok. 5200 rubli), a zgodnie z danymi podawanymi przez Federalną Służbę Statystyczną wynosi ona ok. 4300 rubli. W rzeczywistości pensje są znacznie wyższe, niż wynagrodzenie wykazywane przez statystyki. Wysokość pensji jest jednak bardzo różna, w zależności od regionu, branży oraz rodzaju przedsiębiorstwa. Do dzisiaj zjawiskiem częstym jest wypłata dodatkowego wynagrodzenia pracownikowi poza oficjalnym obiegiem.
Pensja jest wypłacana w rublach co pół miesiąca. Jeśli pracodawca spóźnia się z wypłatą, wówczas jest on zobowiązany do oprocentowania pensji za każdy dzień spóźnienia, zgodnie z aktualną wysokością stopy procentowej Rosyjskiego Banku Centralnego.
Kultura organizacyjna
Wiele rodzimych przedsiębiorstw powoływanych jest do życia przez bardzo charyzmatycznych liderów, o śmiałych pomysłach handlowych i dużej odwadze biznesowej. Najczęściej osobiście zajmują się zarządzaniem operacyjnym, jednoosobowo podejmując kluczowe decyzje. Należy zauważyć, że wraz z rosnącym szybko rynkiem wiele organizacji rozwija się o wiele szybciej niż kompetencje ich liderów oraz jego bezpośrednich współpracowników. Dla opisania typowej kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa rosyjskiego można zastosować typologię opracowaną przez Camerona i Quinna. Jest to najczęściej kultura hierarchii. Rosyjska organizacja biznesowa jest zwykle wysoce sformalizowana i zhierarchizowana. Sposób postępowania wynika z dyktatu jej założyciela i z wprowadzonych procedur. Istnieje głębokie przekonanie, że wszystkie procesy biznesowe da się ująć we wszystko przewidujące procedury, dlatego proces ich tworzenia trwa w sposób ciągły. Ta tendencja mnożenia reguł postępowania nie wymaga podejmowania przez kierowników liniowych (a nawet dyrektorów operacyjnych) jakichś istotnych działań menedżerskich, ryzyka czy rozwiązywania istotnych problemów bieżących.
Miarą oceny jakości kierowania jest wierność procedurom i modelom postępowania, dotrzymywanie terminów, utrzymanie niskich kosztów. Organizacja dąży do przewidywalności, trwałości, stabilności, a jej spójność gwarantują przepisy, procedury oraz założyciel firmy. Niestety, organizacje takie nie wykształcają dobrych przywódców i jednocześnie organizatorów. Natomiast skupiają się nad procesem kontroli zgodności postępowania z procedurami i zasadami, rozbudowując najczęściej dział bezpieczeństwa (specyfika organizacji rosyjskich, tzw. Służba bezapasnosti), gdzie jego dyrektor jest kluczowym wewnętrznym stakeholders organizacji (często bezpośrednim współpracownikiem dyrektora generalnego).
Polityka HRM
Rozumienie roli dyrektora HR w większości firm rosyjskich jest znacząco inne niż w naszym obszarze gospodarczym. Inaczej, bo w znacznie zawężonym zakresie, wyznacza się też zadania działu HR. W strukturach rosyjskich przedsiębiorstw handlowych bardzo rzadko istnieją działy zasobów ludzkich, w rozumieniu struktur porównywalnych z przedsiębiorstwami europejskimi. Rzeczą bardzo często spotykaną jest:
- oddzielenie od struktury działu HR płac i rozliczeń z pracownikami. Zajmuje się tym oddzielna komórka administracyjna podlegająca bezpośrednio dyrektorowi generalnemu albo stanowi część działu finansowego, podlegając teoretycznie dyrektorowi finansowemu, jednakże kontrolę płac zawsze wykonuje dyrektor generalny (króluje powszechna zasada: władza w ręku płacącego),
- dział HR odgrywa przede wszystkim rolę administracyjną: zajmuje się zaspokojeniem potrzeb kadrowych przedsiębiorstwa (i to nie wszystkich, albowiem menedżerowie rosyjscy „lubią” sami starać się o rekomendowanych pracowników), czasem organizuje i administruje przebieg szkoleń, nadzoruje ruch kadr (przyjęcia, przesunięcia stanowiskowe, zwolnienia),
- dyrektorzy HR (jeśli jest taka funkcja...) rzadko zostają członkami zarządów, a ich rola jest zwykle marginalizowana.
Posługując się przykładem rosyjskich sieci handlowych, funkcje zarządzania zasobami ludzkimi są realizowane w wielu działach, chociaż w strukturze firmy istnieje zwykle niewielki dział HR. Jednakże kluczowe działy sieci handlowej, jak: dział operacyjny (zarządzający marketami), dział zakupów, dział logistyki czy wreszcie każdy hipermarket posiada własnych menedżerów ds. rekrutacji zajmujących się tym procesem. Menedżerowie ci podlegają funkcyjnie dyrektorom działów czy sklepów i ich przynależność do działu HR bywa tylko formalna. Z takiego stanu rzeczy wynika fakt, iż wiele procesów, jak ocena personelu, systemy motywacyjne, szkolenia realizowane są często w każdym dziale niezależnie, co powoduje wysoką niespójność procesów haerowych z ogólną strategią firmy i duże rozbieżności w sytuacji pracowników i ich jakości pomiędzy różnymi działami. Czymś powszechnym jest wymiana dużej części pracowników (nawet 40–50 proc.) na tzw. swoich i sprawdzonych w momencie przyjścia do pracy nowego dyrektora, i to bez żadnej rewizji rezultatów uzyskiwanych przez zastane w dziale jednostki. Jeśli za poprzednich szefów nawet istniał jakiś system rewizji kwalifikacji czy ocen okresowych wewnątrz działu, nie były zwykle one brane pod uwagę.
Motywacja materialna przede wszystkim
Konstruując systemy motywacyjne, menedżerowie rosyjscy uważają, iż system taki powinien być nakierowany przede wszystkim na motywację materialną. Dlatego też oferuje się dwa składniki premiowe dla personelu, w zależności od stanowisk i działów:
- premia podstawowa za realizację określonych planów przyjętym na rok obrotowy budżetem, w wysokości 3–4 dodatkowych pensji rocznie,
- premia uznaniowa, często przyznawana ad hoc, a nie za jakieś szczególne osiągnięcia. Niestety, ta forma dodatkowego wynagradzania personelu nie jest wcale mała i nie nakierowuje nagradzanych pracowników na rezultaty biznesowe tylko na inne aspekty, np. na lojalność (czytaj: służalczość).
Premie wypłaca się w dość częstych cyklach (najdłuższy okres oczekiwania na premię to kwartał). Niestety, dla rosyjskiego personelu już perspektywa półroczna jest zbyt odległa.
Chociaż w olbrzymiej liczbie rosyjskich przedsiębiorstw zarządzanie zasobami ludzkimi wygląda bardzo podobnie, jednakże należy podkreślić, że istnieje wiele firm zarządzanych w sposób nowoczesny i z pewnością wielu jest znakomitych dyrektorów HR.
Trochę statystyki
Populacja Federacji Rosyjskiej to 141,5 mln mieszkańców. Gęstość zaludnienia to zaledwie 8,5 mieszkańca na km2 (gęstość zaludnienia Polski to 122 mieszkańców na km2). Ludność skoncentrowana jest głównie w miastach, gdzie mieszka ok. 73 proc. całej populacji: Federacja Rosyjska posiada 11 miast powyżej 1 mln mieszkańców. Nie jest łatwo przenieść się do miasta, albowiem należy pokonać skomplikowane procedury meldunkowe.
Główne życie gospodarcze to oczywiście dwa rywalizujące ze sobą ośrodki: Moskwa z liczbą 10,4 mln mieszkańców (nieoficjalnie 16 mln mieszkańców) oraz Sankt Petersburg z 4,6 mln ludzi (nieoficjalnie – 6,5 mln). Około 80 proc. populacji Federacji Rosyjskiej zamieszkuje w jej europejskiej części.
UWAGA
Specyfiką rosyjskiego prawa pracy jest dokument nazywany książką pracy (trudawaja kniga). W dokumencie tym zawarta jest cała dotychczasowa i obecna działalność zarobkowa pracownika oraz okresy zatrudnienia. Przy pierwszym zatrudnieniu każdy pracodawca ma obowiązek założyć pracownikowi książkę pracy. Jeśli pracownik był już wcześniej czynny zawodowo, to posiada książkę pracy, którą ma obowiązek przedłożyć każdemu nowemu pracodawcy.
@RY1@i13/2011/001/i13.2011.001.000.0024.101.jpg@RY2@