- Umarzanie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne
- Rozporządzenie niezgodne z ustawą?
- Kiedy zachodzi całkowita nieściągalność na podstawie, której ZUS może umorzyć należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne?
- Co musi wykazać zobowiązany do opłacenia składek?
- Opinia RPO
Umarzanie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne
Zakład Ubezpieczeń Społec znych ma prawo umorzyć należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, w sytuacji gdy nie ma możliwości wyegzekwowania zaległych składek na ubezpieczenia społeczne wobec ich całkowitej nieściągalności. Co ważne, umorzenie składek powoduje także umorzenie odsetek za zwłokę, kosztów upomnienia i dodatkowej opłaty.
Rzecznik zgłosił się do Minister z zapytaniem, ponieważ prawdopodobnie ma miejsce nierówne traktowanie w stosunku do ubezpieczonych, którym mogą być umarzane należności. Uzależnienie umorzenia od nieściągalności nie dotyczy ubezpieczonych będących jednocześnie płatnikami składek. Przesłanka nieściągalności nie jest więc jednakowo stosowana wobec podmiotów, którym ZUS może umorzyć należności.
Zdaniem Zastępcy Rzecznika Praw Obywatelskich istnieje prawdopodobieństwo sprzeczności rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne (Dz.U. z 2003 nr 141 poz. 1365, dalej: rozporządzenie) z ustawą z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009, dalej: ustawa).
Rozporządzenie niezgodne z ustawą?
Zgodnie z hierarchią aktów prawnych wskazaną w przepisie art. 87 ust. 1 Konstytucji RP, źródłem powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej usytuowanym wyżej jest ustawa niż rozporządzenie. Rozporządzenia powinny więc być zgodne z ustawami.
Kiedy mogą być umarzane należności przez ZUS?
Zgodnie z art. 28 ust. 1 i 2 ustawy należności z tytułu składek – przez co należy rozumieć składki, odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, koszty upomnienia i dodatkową opłatę - mogą być umarzane w całości lub w części przez ZUS tylko w przypadku ich całkowitej nieściągalności.
Zastrzeżeniem do powyższego i odrębnością jest jednak to, co zostało wskazane w art. 28 ust. 3a ustawy: należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek na te ubezpieczenia mogą być w uzasadnionych przypadkach umarzane pomimo braku ich całkowitej nieściągalności. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady umarzania ww., z uwzględnieniem przesłanek uzasadniających umorzenie, biorąc pod uwagę ważny interes osoby zobowiązanej do opłacenia należności z tytułu składek oraz stan finansów ubezpieczeń społecznych.
W rozporządzeniu sformułowano dodatkowe przesłanki umorzenia należności z tytułu składek, które nie zostały ujęte w ustawie.
Jak wskazuje się w orzecznictwie warunkiem legalności rozporządzenia jest wydanie tego aktu w oparciu o normę upoważniającą, która odpowiada standardowi określonemu przez art. 92 ust. 1 Konstytucji. Jeżeli zatem przepis upoważniający przez brak szczegółowych wytycznych dotyczących treści rozporządzenia jest wadliwy, to - automatycznie - rozporządzenie, dla którego ten przepis był podstawą, narusza art. 92 ust. 1 Konstytucji (por. np. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 kwietnia 2009 r., P 53/08).
Kiedy zachodzi całkowita nieściągalność na podstawie, której ZUS może umorzyć należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne?
Całkowita nieściągalność zachodzi gdy:
1) dłużnik zmarł nie pozostawiając żadnego majątku lub pozostawił ruchomości niepodlegające egzekucji na podstawie odrębnych przepisów albo pozostawił przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty stanowiącej trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia i jednocześnie brak jest następców prawnych oraz nie ma możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie;
2) sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika lub umorzył postępowanie upadłościowe z przyczyn ustawowo określonych;
3) nastąpiło zaprzestanie prowadzenia działalności przy jednoczesnym braku majątku, z którego można egzekwować należności, małżonka, następców prawnych, możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie;
4) nie nastąpiło zaspokojenie należności w zakończonym postępowaniu likwidacyjnym;
5) wysokość nieopłaconej składki nie przekracza kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym;
6) nie nastąpiło zaspokojenie należności w umorzonym postępowaniu upadłościowym;
7) ogłoszono upadłość;
8) naczelnik urzędu skarbowego lub komornik sądowy stwierdził brak majątku, z którego można prowadzić egzekucję;
9) jest oczywiste, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwot przekraczających wydatki egzekucyjne.
Co musi wykazać zobowiązany do opłacenia składek?
Jak podaje w piśmie Zastępca RPO: ZUS może zatem umorzyć należności z tytułu składek, jeżeli zobowiązany wykaże, że ze względu na stan majątkowy i sytuację rodzinną nie jest w stanie opłacić tych należności, ponieważ pociągnęłoby to zbyt ciężkie skutki dla zobowiązanego i jego rodziny w sytuacji:
1) gdy opłacenie należności z tytułu składek pozbawiłoby zobowiązanego i jego rodzinę możliwości zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych;
2) poniesienia strat materialnych w wyniku klęski żywiołowej lub innego nadzwyczajnego zdarzenia powodujących, że opłacenie należności z tytułu składek mogłoby pozbawić zobowiązanego możliwości dalszego prowadzenia działalności;
3) przewlekłej choroby zobowiązanego lub konieczności sprawowania opieki nad przewlekle chorym członkiem rodziny, pozbawiającej zobowiązanego możliwości uzyskiwania dochodu umożliwiającego opłacenie należności.
Opinia RPO
„W ocenie Rzecznika rozporządzenie nie spełnia konstytucyjnego warunku jego wydania na podstawie upoważnienia ustawowego zawierającego wytyczne dotyczące treści aktu wykonawczego. Ustawodawca w treści upoważnienia nie zawarł bowiem wskazówek dotyczących materii przekazanej do uregulowania w rozporządzeniu. Posłużył się ogólnym i nieprecyzyjne sformułowaniem wskazującym, że wydając rozporządzenie minister powinien uwzględnić przesłanki uzasadniające umorzenie, biorąc pod uwagę ważny interes osoby zobowiązanej do opłacenia należności oraz stan finansów ubezpieczeń społecznych”.
Podstawa prawna:
Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne (Dz.U. z 2003 nr 141 poz. 1365)
Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009)